Historia Regionalnej Pracowni Krajoznawczej PTTK w Katowicach
Zlikwidowanie w 1991 r. Zarządów Wojewódzkich, w ówczesnym województwie katowickim odebrano dosłownie. Cała dokumentacja programowa została „zlikwidowana” – przekazana na makulaturę. Zachowały się jedynie akta pracownicze i niektóre dokumenty finansowe. Tym samym zniknęła także dokumentacja, dotycząca działalności RPK w najstarszym okresie, a o jej dziejach możemy dziś pisać jedynie w oparciu o źródła pośrednie: opublikowane sprawozdania, zachowane kopie korespondencji z ZG, prywatne notatki i wspomnienia.
POCZĄTKI W ODDZIALE PTTK W KATOWICACH
Jak wspomina kol. Zbigniew Górnisiewicz (patrz Aneks 1), pierwsza wzmianka o Regionalnej Pracowni Krajoznawczej w Katowicach pojawiła się w sprawozdaniu na IV Okręgową Konferencję Przedstawicieli Oddziałów PTTK woj. katowickiego 31 marca 1968 r., informującym, że poczyniono przygotowania do uruchomienia w Okręgu pracowni krajoznawczej, obejmującej swym zasięgiem także woj. opolskie. Jednak ze względów formalnych – braku limitowanego wówczas etatu i osobowego funduszu płac – inicjatywa ta nie doszła do skutku.
Rzeczywiste początki RPK w Katowicach związane są z Zarządzeniem Sekretarza Generalnego ZG PTTK Jacka Węgrzynowicza z 1976 r. w sprawie powoływania regionalnych (wojewódzkich) pracowni krajoznawczych PTTK. W zachowanej, choć ledwo czytelnej, informacji Komisji Krajoznawczej ZG PTTK z 1976 r. znajduje się zapis: „W aktach Komisji Krajoznawczej ZG PTTK znajdują się wnioski o powołanie RPK w Katowicach (XI 1975) oraz Poznaniu”. Informacja o działaniu pracowni od 1976 r. pojawia się także w monografii Jerzego Nowaka: „Do realizacji uchwał kongresowych [Kongresu Krajoznawstwa Polskiego w Płocku w 1980 r.] włączyła się także działająca od 1976 r. Regionalna Pracownia Krajoznawcza, zlokalizowana przy Oddziale Katowickim”.
Za inicjatora powstania pracowni w województwie katowickim uważa się księdza dra Jerzego Pawlika, ówczesnego przewodniczącego regionalnego Kręgu Instruktorów Krajoznawstwa PTTK oraz członka Komisji Krajoznawczej ZG PTTK.
Choć zgodnie z wytycznymi ZG z 1972 r. „podstawowym zadaniem pracowni jest gromadzenie, opracowywanie i rozpowszechnianie materiałów krajoznawczych z terenu działania, poradnictwo oraz popularyzacja idei krajoznawstwa oraz prowadzenie biblioteki, wypożyczalni przeźroczy, fotogramów i innych materiałów krajoznawczych”, początkowo działalność RPK ograniczała się wyłącznie do prowadzenia biblioteki krajoznawczej, co powodowało pojawianie się na kolejnych Wojewódzkich Zjazdów PTTK postulatów, by „Zorganizować przy ZW PTTK Katowice Poradnię Krajoznawczą i Gabinet Historii Turystyki i Krajoznawstwa”; „uruchomić regionalną pracownię krajoznawczą w Katowicach i innych dużych miastach; dążyć do zakładania pracowni krajoznawczych przy dużych oddziałach”.
Działająca w strukturach Oddziału PTTK w Katowicach RPK była tylko z nazwy „regionalną”. Jej działalność nie wychodziła poza zakres działania macierzystego Oddziału.
W sprawozdaniu Komisji Krajoznawczej ZW na X Wojewódzki Zjazd PTT w 1981 r. pojawia się wzmianka, że: „Do realizacji zadań, nakreślonych przez Kongres włączona została również Regionalna Pracownia Krajoznawcza […] , która niedawno rozpoczęła swą działalność programową”. Sądzę jednak, że wbrew pobożnym życzeniom RPK nie podjęła takiej działalności, jakiej by się od niej oczekiwało. Brak działalności programowej wynikał, zdaniem Zbigniewa Górnisiewicza, z braku merytorycznego przygotowania ówczesnej kierowniczki, mgr Stefanii Bargielskiej.
Organizacja w województwie katowickim XIII Centralnego Zlotu Aktywu Krajoznawczego w Chorzowie w dniach 22-28.08.1983 r. stała się być może impulsem do zatrudnienia z dniem 1 września 1983 r. w katowickiej RPK na pół etatu kierownika – Barbary Pachelskiej. Pod jej kierownictwem działalność Pracowni rozwinęła się także w innych płaszczyznach, choć sama Barbara Pachelska była raczej propagatorką Imprez na Orientację i całą swą energię kierowała na popularyzację tej dyscypliny turystyki i sportu.
Na kolejnym Zjeździe Wojewódzkim w 1985 r. potwierdzono, iż „w okresie ostatnich dwóch lat sfinalizowano starania o utworzenie w Katowicach pracowni krajoznawczej”.
Dnia 29.01.1988 r. Prezydium ZG PTTK uchwaliło znowelizowany „Regulamin Regionalnej Pracowni Krajoznawczej PTTK”. Praktycznie usankcjonowano rolę, jaką z biegiem lat zaczęły spełniać pracownie. Cele i zadania Pracowni określono następująco:
- rozwijać twórczo ideę krajoznawstwa, ugruntowując stare i wypracowując nowe kierunki, formy oraz metody pracy krajoznawczej,
- ułatwiać wdrażanie idei i osiągnięć programowych w PTTK oraz popularyzować je poza Towarzystwem, wnosząc wkład do ogólnonarodowej kultury,
- skupiać aktyw krajoznawczy regionu na płaszczyźnie wspólnoty zainteresowań i współpracy, integrować twórczą działalność klubów i komisji, tworząc krajoznawcze forum członków PTTK oraz nowoczesną bazę warsztatową dla potrzeb krajoznawstwa,
- ułatwiać pracę krajoznawczą członkom PTTK i innym zainteresowanym osobom oraz instytucjom.
Określając kierunki działania, położono większy nacisk na inwentaryzację krajoznawczą oraz gromadzenie i zabezpieczanie przed zniszczeniem materiałów stanowiących dorobek i tworzących historię Towarzystwa.
Tak sformułowane zalecenia znalazły podatny grunt także w środowisku katowickim, bowiem okres X kadencji wojewódzkich władz PTTK w Katowicach okazał się być dość owocnym dla śląskiego krajoznawstwa. Oprócz sfinalizowania sprawy RPK, zapoczątkowano w 1983 r. w miarę regularne wydawanie biuletynu Komisji Krajoznawczej Zarządu Wojewódzkiego pt. „Materiały Szkoleniowo-Informacyjne”– przekształconego w 1986 r. w ukazujący sie nieregularnie periodyk – „Krajoznawcę Górnośląskiego”. W 1984 r. od gminy Zbrosławice, opracowanej przez Roberta Respondowskiego, zapoczątkowano inwentaryzację krajoznawczą województwa katowickiego.
W dniach 8-10.09.1985 r. odbyło się w Sopocie coroczne szkolenie kierowników RPK, w którym uczestniczyła także Barbara Pachelska. Wyrażono wówczas dużą troskę władz Towarzystwa o sprawne funkcjonowanie Pracowni, która ich zdaniem nie spełniała oczekiwań największego w Polsce środowiska członków PTTK.
Od czasu objęcia kierownictwa Pracowni przez Barbarę Pachelską opierała ona szerzej swą działalność o Komisję Krajoznawczą i Komisję Przewodnicką ZW PTTK. Włączono ją w program Inwentaryzacji Krajoznawczej Polski, pojawiły się pierwsze opracowania autorskie kierownika. W „Sprawozdaniu Zarządu oddziału za okres 1985-1988” znalazła się informacja o opracowaniu pierwszych kart Inwentaryzacji Krajoznawczej Regionu, bibliografii krajoznawczej regionu, małych monografiach krajoznawczych (autorstwa Bernarda Kopca, aktualnie w zbiorach biblioteki RPK) oraz monografii Mieczysława Sufryda i Jerzego Winiewskiego „Opactwo cystersów w Rudach” (Katowice 1988). W sprawozdaniu Oddziału pojawia się też pierwsza informacja o wykorzystaniu zbiorów i sprzętu:
| 1985 | 1986 | 1987 | 1988 | |
| Wypożyczanie zbiorów do domu | 81 | 62 | 84 | 88 |
| Wypożyczanie na miejscu | 522 | 548 | 501 | 515 |
| Udzielanie porad krajoznawczych | 166 | 212 | 131 | 136 |
Działająca do końca 1989 r. w strukturach Oddziału PTTK w Katowicach (mająca swą siedzibę przy ul. Mariackiej 23) Pracownia organizowała wystawy, prelekcje, konkursy.
Współpracowała też z licznymi agendami PTTK i innymi organizacjami, m.in. Oddziałowymi i Wojewódzkimi Komisjami: Młodzieżową, Historii i Tradycji oraz Wojewódzką Komisją Przewodnicką i Komendą Chorągwi ZHP.
Po XII Wojewódzkim Zjeździe PTTK, Zarząd Wojewódzki we wrześniu 1989 r. przyjął do realizacji wniosek, by „usprawnić pracę Regionalnej Pracowni Krajoznawczej i rozważyć współpracę w tej kwestii z Oddziałem COIT”.
Decyzje Zjazdu Wojewódzkiego zbiegły się w czasie z perturbacjami, dotyczącymi lokalu RPK, który miał być wyburzony w związku z planowaną budową Kolei Ruchu Regionalnego. Sytuacja ciągłej niepewności co do nowego miejsca funkcjonowania Pracowni i chęć jej sanacji, spowodowała, że w grudniu 1989 r. Prezydium ZW PTTK w Katowicach postanowiło uruchomić RPK przy ZW PTTK.
W STRUKTURACH ZW PTTK
W dniu 29 stycznia 1990 r. odbyła się narada przedstawicieli Zarządu Wojewódzkiego PTTK w Katowicach, Zarządu Oddziału PTTK w Katowicach oraz pracowników RPK, w wyniku której podjęto decyzję o przeniesieniu RPK z Oddziału PTTK do ZW PTTK w Katowicach. Ustalono też, że z dniem 31.01.1990 r. zostaną przekazane zbiory audiowizualne wraz z etatem pracownika, natomiast 23.02.1990 r. zbiory książkowe.
Między jednostkami PTTK miało nastąpić także rozliczenie nie zrefundowanych kosztów prowadzenia RPK.
Do 20 marca 1990 r. RPK przeniesiono z Oddziału PTTK księgozbiór zakupiony ze środków ZG i ZW PTTK (pozostała część księgozbioru włączona została w do biblioteki RPK dopiero w 2007 r.). Zrezygnowano z zatrudnienia dotychczasowych pracowników z wyjątkiem specjalisty ds. środków audiowizualnych, a RPK zyskała nowy kształt merytoryczny zgodny ze znowelizowanym regulaminem RPK z 1988 r.
Kierownikiem na ćwierć etatu został mgr Edward Wieczorek, z wykształcenia historyk, posiadający wówczas uprawnienia organizatora turystyki, przodownika turystyki pieszej i przewodnika terenowego po województwie katowickim. W chwili objęcia pracowni miał już spore doświadczenia dziennikarskie (od 1982 r. publikował artykuły i notki o tematyce krajoznawczej w lokalnej prasie) oraz wydawnicze (od X 1986 do XI 1989 redagował biuletyn ZW PTTK „Komunikaty – Informacje – Zawiadomienia ZW PTTK”, a od 1990 r. był zatrudniony na etacie redaktora wydawnictw katowickiego Oddziału Centralnego Ośrodka Informacji Turystycznej). Na pół etatu został zatrudniony bibliotekarz – Jerzy Woźniak, przewodnik beskidzki, instruktor przewodnictwa, poeta [obecnie z uznanym dorobkiem literackim] oraz pracownik odpowiedzialny za sprzęt audiowizualny – inż. Zbigniew Ratajski, przewodnik beskidzki, instruktor przewodnictwa, szef szkolenia Komisji Przewodnickiej ZW.
Władze wojewódzkie PTTK nakreśliły ówczesnej Pracowni następujące zadania:
- współredagowanie i rozpowszechnianie materiałów krajoznawczych ZW PTTK – zwłaszcza „Krajoznawcy Górnośląskiego”
- gromadzenie księgozbioru i bibliografii krajoznawczych regionu
- opracowywanie kwerend i bibliografii materiałów krajoznawczych i czasopism pod kątem informacji o regionie
- współpraca z Biurem Badań i Dokumentacji Zabytków
- współpraca z Oddziałem Centralnego Ośrodka Informacji Turystycznej
- współpraca z KK ZW przy organizacji sesji krajoznawczych
- przygotowywanie pytań na konkursy krajoznawcze
- poradnictwo krajoznawcze dla młodzieży szkolnej i nauczycieli-opiekunów SKKT
- propagowanie walorów krajoznawczych regionu na łamach lokalnej prasy.
RPK ściśle współpracowała z komisjami ZW: krajoznawczą, ochrony przyrody, opieki nad zabytkami, historii i tradycji, wydawniczą i przewodnicką.
Prawie 4 miesiące trwała adaptacja pomieszczeń w siedzibie Zarządu Wojewódzkiego przy ul. Dyrekcyjnej 10, m.in. prowadzenie nowych instalacji elektrycznych, naprawa szaf, przeniesienie, ułożenie i opracowanie przejętego księgozbioru. Od sierpnia 1990 r. pracownia podjęła normalną obsługę zainteresowanych. Już wcześniej współuczestniczyła w przygotowaniu Górnośląskiego Sympozjum Krajoznawczego w Jaworznie i przygotowała do druku 6 i 7 numer „Krajoznawcy Górnośląskiego”. We wrześniu 1990 r., w czasie IV Kongresu Krajoznawstwa Polskiego w Opolu, w trakcie kuluarowych rozmów, uzgodniono wspólnie z Komisją Krajoznawczą ZW PTTK w Katowicach systematyczne publikowanie zeszytów „Inwentaryzacji Krajoznawczej Województwa Katowickiego”. Jeszcze w 1990 r. ukazał sie 1. numer pt. „Gmina Rudziniec”.
Działalność wydawnicza mogła odbywać się dzięki zakupionej na wyposażenie pracowni kopiarce Canon NP1215.
Niestety, schyłek roku zbiegł się z decyzją drugiej tury XII Zjazdu Krajowego o likwidacji struktur wojewódzkich PTTK.
W REGIONALNYM OŚRODKU PROGRAMOWYM
W nowej rzeczywistości ustrojowej, a zwłaszcza ekonomicznej, jaka nastąpiła na przełomie 1989 i 1990 r., zmieniły się radykalnie realia, w jakich przyszło działać Towarzystwu, a tym samym Regionalnym Pracowniom Krajoznawczym. Sygnalizował to Zarząd Główny: „PTTK w swym dotychczasowym kształcie nie zdoła przeżyć najbliższych kilku lat. Oto bowiem czeka nas: koniec dotacji, likwidacja Centralnego Funduszu Turystyki i Wypoczynku, uchylenie większości ulg podatkowych, utrudnienia kredytowe, urealnianie cen, wzrost konkurencji na rynku usług turystycznych. Trzeba więc będzie skończyć z imprezami na pokaz, jeszcze bardziej okroić inwestycje, zredukować administrację. Niepodjęcie natychmiast zmian może być w skutkach groźniejsze niż zdecydowanie się na nowe rozwiązanie.” Tym rozwiązaniem stała się likwidacja struktur wojewódzkich PTTK, która nastąpiła w II turze XII Zjazdu Krajowego w czerwcu 1990 r. Przyjęty wówczas Statut nie przewidywał funkcjonowania dotychczasowych ZW.
Jednostkami Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego stały się przede wszystkim oddziały oraz koła i kluby. Przepisy przejściowe utrzymywały władze wojewódzkie PTTK do 31.12.1990 r. Pozostawiono jednak w statucie furtkę, otwierającą drogę do istnienia jednostek regionalnych Towarzystwa. Oddziały PTTK, o ile uznają to za celowe, potrzebne, a także możliwe do utrzymania ze względów choćby finansowych, będą mogły tworzyć związki regionalne koordynujące działalność programową, opracowujące stanowisko wobec spraw turystyki i krajoznawstwa regionu itp. Dzięki tak sformułowanemu zapisowi powstała w województwie katowickim Rada Prezesów Oddziałów PTTK Województwa Katowickiego oraz – w oparciu o § 30 Statutu PTTK – Regionalny Ośrodek Programowy PTTK, przy którym funkcjonowała Regionalna Pracownia PTTK. Jej adres, zasoby i kierownik nie zostały zmienione, natomiast zlikwidowano stanowisko ds. środków audiowizualnych. Odtąd przez kilka lat Zbigniew Ratajski, który poprzednio zajmował się sprawami fotografii krajoznawczej, dokumentacji szkoleniowej w oparciu o nagrania magnetofonowe i slajdy oraz konserwacją i wypożyczaniem sprzętu audio-foto na potrzeby środowiska krajoznawczego i przewodnickiego, wykonywał te czynności społecznie
We wrześniu 1990 r. odbył się w Opolu IV Kongres Krajoznawstwa Polskiego, który w swej rezolucji postulował m.in., by jednym z głównych zadań krajoznawstwa była taka działalność, która będzie wiodła do osadzenia psychicznego we własnym regionie.
Nowa rzeczywistość ustrojowa i gospodarcza (brak cenzury, dostęp do rynku papieru i drukarń, dostęp do publikacji dotychczas zastrzeżonych w tzw. prohibitiach) zaowocowała nową jakością działalności krajoznawczej i nowymi kierunkami współpracy. Pojawiło się mnóstwo stowarzyszeń i organizacji, promujących regionalizm, budujących tożsamość środowisk lokalnych. Zaowocowało to m.in. ukierunkowaniem się katowickiej RPK na popularyzację i promocję szeroko rozumianego regionu Górnego Śląska, współpracę z organizacjami regionalnymi (np. Związkiem Górnośląskim), placówkami szkolnymi, które program regionalizmu zaczęły wdrażać, Ośrodkiem Metodycznym „Metis” w Katowicach oraz aktywną współpracą z katowickim Oddziałem Centralnego Ośrodka Informacji Turystycznej w zakresie promocji regionu.
W dniu 9 października 1990 r., w trakcie połączonego zebrania Komisji Krajoznawczej, Komisji Opieki nad Zabytkami i Komisji Ochrony Przyrody Zarządu Wojewódzkiego PTTK postanowiono powołać Krąg Krajoznawców, który „przytulony” do Regionalnej Pracowni Krajoznawczej będzie w zmienionej sytuacji realizował dotychczasowe cele programowe zlikwidowanych komisji, a jednocześnie stanie się swego rodzaju „Radą Programową” Regionalnej Pracowni Krajoznawczej. Na kolejnym posiedzeniu Kręgu w dniu 11 stycznia 1990 r. ustalono jego nazwę: Górnośląski Krąg Krajoznawców.
Lokal RPK stał się zapleczem dla zebrań Górnośląskiego Kręgu Krajoznawców i innych regionalnych struktur turystyki kwalifikowanej (Regionalnego Klubu Przodowników Turystyki Pieszej im. Zygmunta Kleszczyńskiego, Forum Turystów Górskich), zaś pracownicy etatowi przygotowywali imprezy krajoznawcze firmowane przez Krąg (m.in. VI Górnośląskie Sympozjum Krajoznawcze PTTK w Rudach w 1991 r.).
RPK wypełniła pustkę programową po zlikwidowanych komisjach ZW, zwłaszcza dotyczącą ewidencji kadry, weryfikacji odznak turystycznych (OTP, Turysta Senior, Znam Kraje Przyjaciół, Turysta Przyrodnik), dokumentacji szlaków turystycznych itp. Na część tych zadań (TRW) RPK otrzymała zgodę stosownych komisji ZG, część była realizowana „siłą rozpędu”.
Przy Pracowni umocowało się także Regionalne Kolegium Instruktorów Krajoznawstwa, które w 1991 r. tworzyli: ks. Jerzy Pawlik – przewodniczący oraz Barbara Bazielich, Janusz Brandys – jako członkowie. Od połowy 1993 r. Kolegium składa się z: Krzysztofa Witkowskiego – przewodniczącego oraz kol. Huberta Buchty, Roberta Respondowskiego, Henryka Stasińskiego i Andrzeja Stróżeckiego – członków.
RPK przejęła też całą działalność wydawniczą byłego ZW PTTK w Katowicach, choć w międzyczasie zaprzestano już redagowania „Materiałów Szkoleniowych Komisji Przewodnickiej” i biuletynu „Informacje – Komunikaty – Zawiadomienia”. Dzięki będącej na wyposażenie pracowni kopiarce Canon dynamicznie rozwijało się wydawanie kolejnych zeszytów Inwentaryzacji Krajoznawczej Województwa Katowickiego i innych publikacji.
Od 1991 r. RPK całkowicie przejęło organizacyjną stronę Górnośląskich Sympozjów Krajoznawczych oraz merytoryczną stronę Regionalnych Sejmików Przodowników Turystyki Pieszej Województwa Śląskiego. W dniach 11-12.05.1991 r. odbyło się w Gliwicach i Rudach VI GSK, poświęcone dziedzictwu kulturowemu cystersów z Rud Wielkich, a w dniach 16-17.05.1992 r. – VII GSK „Ziemia Golęszyców” w Wodzisławiu Śląskim. Z kolei 12.12.1992 r. RPK wspólnie z Towarzystwem Miłośników Pszczyny zorganizowała sesję krajoznawczą, poświęconą 100. rocznicy urodzin Ludwika Musioła, wybitnego śląskiego historyka – regionalisty. Na tę okoliczność została wydana przez RPK „Bibliografia prac Ludwika Musioła”, opracowana przez Henryka Stasińskiego w nakładzie 50 egz.
W 1991 r. wspólnie z katowickim Oddziałem Centralnego Ośrodka Informacji Turystycznej oraz Policealnym Studium Ekonomicznym, zorganizowano 100-godzinne „Seminarium wiedzy o województwie katowickim” dla 25 słuchaczek specjalizacji: informacja naukowa techniczna ekonomiczna, zakończone napisaniem prac dyplomowych z tego zakresu. Prace te zostały włączone do księgozbioru RPK. Natomiast w 1992 r. wspólnie z katowickim Oddziałem Centralnego Ośrodka Informacji Turystycznej RPK zorganizowała na Równicy w Ustroniu 3-dniowy kurs dla 20 informatorów turystycznych III klasy
Od 1992 r. RPK włączyła się aktywnie do organizacji eliminacji wojewódzkich Ogólnopolskiego Młodzieżowego Turnieju Turystyczno-Krajoznawczego, opracowując pytania, testy, oraz zabezpieczając organizacyjnie część konkurencji.
W sytuacji nawału nowych obowiązków, zaczęła się zmiana profilu działalności katowickiej RPK. Nadal kontynuowała ona sferę poradnictwa krajoznawczego, rozszerzając ją o prowadzenie regularnego punktu informacji turystycznej. Kontynuowano inwentaryzację krajoznawczą kolejnych gmin, jednocześnie opracowując i wydając wcześniejsze inwentaryzacje. Jednak pracownia zaczęła się skupiać głównie na promocji regionu, kontaktach z instytucjami z tą promocją związanych (Oddziałem Centralnego Ośrodka Informacji Turystycznej w Katowicach, Wydziałem Sportu i Turystyki Urzędu Wojewódzkiego) oraz na upowszechnianiu wiedzy o regionie poprzez prelekcje, wycieczki, szkolenia i publikacje.
W omawianym okresie zmieniło się podporządkowanie Regionalnej Pracowni Krajoznawczej. Po likwidacji ZW PTTK działała ona od 1.01.1991 r. do 31.01.1992 r. w strukturze Regionalnego Ośrodka Programowego, powołanego przez ZG PTTK, funkcjonującego w oparciu o zapis art. 30§11 Statutu PTTK przyjętego na Nadzwyczajnym Zjeździe w 1990 r., zaś od 1.02.1992 do 31.03.1993 r. w Regionalnym Ośrodku Programowym, powołanym przez Radę Prezesów Oddziałów PTTK Województwa Śląskiego w oparciu o art. 51 cytowanego Statutu.
Problemy z finansowaniem działalności programowej Towarzystwa zmuszały do poszukiwania nowych rozwiązań. W przypadku środowiska, działającego w województwie katowickim, takim rozwiązaniem stałaby się fundacja, która – z jednej strony – mogłaby prowadzić działalność gospodarczą, z drugiej zaś – pozyskiwać darowizny od osób fizycznych i prawnych, związanych z Towarzystwem.
W REGIONALNEJ FUNDACJI TURYSTYKI I KRAJOZNAWSTWA PTTK
Aktem notarialnym z dnia 29.02.1992 r. ustanowiono Regionalną Fundację Turystyki i Krajoznawstwa PTTK w Katowicach, która w Statucie przyjęła m.in. następujące cele, związane z działalnością RPK:
- popularyzacja i ochrona wartości historycznych turystyki
- popieranie społecznych inicjatyw w turystyce
- inspirowanie i finansowanie prac badawczych oraz działalności popularyzatorskiej, mających na celu poznawanie i ochronę atrakcji naturalnych i kulturowych regionów o wybitnych walorach krajoznawczych.
W związku z tym do zadań Fundacji wpisano: finansowanie działalności Regionalnej Pracowni Krajoznawczej w Katowicach, prowadzenie działalności wydawniczej oraz zapewnienie organizacyjnych podstaw funkcjonowania Regionalnej Rady Prezesów Oddziałów PTTK. Aby móc zgodnie ze Statutem utrzymywać RPK, została na podstawie umowy pomiędzy ZG PTTK a RFTiK z dnia 31.03.1993 r. przejęta ze struktur likwidowanego Regionalnego Ośrodka Programowego PTTK do Fundacji, z zachowaniem dotychczasowego kierownika. Niestety, coraz większe problemy finansowe spowodowały, że zrezygnowano z etatu bibliotekarza. Tym samym kierownik przejął na siebie całość zakresów trzech poprzednich pracowników Pracowni. Dokonano też korekty zakresu zainteresowań katowickiej RPK, koncentrując się na sprawach edukacji regionalnej, promocji regionu i informacji turystycznej, działalności wydawniczej oraz programowej współpracy z afiliowanymi przy Regionalnej Radzie Prezesów (obsługiwanej przez Fundację) zespołami programowymi. Zrezygnowano m.in. ze sfery związanej z kolekcjonerstwem krajoznawczym, gromadzeniem fotografii, plakatów i druków ulotnych oraz całą sferą zbiorów audiowizualnych, które zarchiwizowano, ale nie udostępniono.
Od momentu likwidacji Zarządu Wojewódzkiego przy Regionalnej Radzie Prezesów Oddziałów PTTK powstało kilka ponadoddziałowych struktur: Górnośląski Krąg Krajoznawców, Regionalny Klub Przodowników Turystyki Pieszej, Wojewódzka Rada Turystyki Kolarskiej, Forum Turystyki Górskiej, Federacja Kół Przewodnickich PTTK Województwa Śląskiego. Ich obsługę organizacyjną zapewniło Biuro Fundacji, a pomoc merytoryczną – Regionalna Pracownia Krajoznawcza. Przede wszystkim jednak RPK koncentrowała się na aktywizacji środowiska krajoznawców i turystów pieszych. W lokalu RPK odbywają się spotkania klubowe: w pierwszy poniedziałek miesiąca – Regionalnego Klubu Przodowników Turystyki Pieszej PTTK im. Zygmunta Kleszczyńskiego; w trzecią środę – Górnośląskiego Kręgu Krajoznawców.
ZBIORY I PORADNICTWO KRAJOZNAWCZE
W omawianym okresie zbiory RPK wzrosły z 2103 skatalogowanych książek i 796 map – do 6020 książek i 800 map (niewielki przyrost map związany jest z przekazaniem prawie 180 starszych wydań map turystycznych do zbiorów Biblioteki Śląskiej).
Księgozbiór gromadzony jest pod kątem zainteresowań Pracowni. Jego rdzeń stanowią wydawnictwa regionalne i lokalne dotyczące województwa śląskiego – pozyskiwane drogą zakupów, bądź to nieodpłatnie wypraszane od wydawców: gmin, parafii, instytucji i organizacji – oraz publikacje dotyczące Polski jako całości. Drugoplanową sferą jest zainteresowanie województwami ościennymi, zwłaszcza opolskim, stanowiącym niegdyś część historycznego Górnego Śląska. Na trzecim planie są obszary górskie i podgórskie południowej Polski a na dalszym – inne regiony turystyczne Polski i zagranicy.
Do zbiorów Pracowni udało się przy współpracy z Działem Zbiorów Śląskich Biblioteki Śląskiej skserować niektóre unikalne publikacje krajoznawcze dotyczące Górnego Śląska, np. Kościoły drewniane na Górnym Śląsku Jerzego Dobrzyckiego z 1926 r., Kunstdenkmäler des Regierungbezirk Oppeln (Słownik krajoznawczy Rejencji Opolskiej) Hansa Lutscha z 1894 r. Schlesien Lexikon (Leksykon Śląski) Klausa Ullmanna z 1989 r., Die Bau= und Kunstdenkmäler Schlesiens (Zabytki budownictwa i sztuki Śląska) z 1943 r.
Oprócz zbiorów książkowych (monografii, przewodników, pozycji encyklopedycznych) Pracownia gromadzi czasopiśmiennictwo turystyczne (np. „Wierchy”, „Ziemia”, „Płaj”, „Gościniec”, „Poznaj Swój Kraj”, „Podróże”, „Voyage”), regionalne (np. „Śląsk”, „Przyroda Górnego Śląska”, „Górnośląski Informator Architektury”, „Architektura i Krajobraz”) i specjalistyczne (np. „Spotkania z Zabytkami”, „Miejsca Święte”, „Sztuka Sakralna”, „Krajobrazy Dziedzictwa Narodowego”).
W przeciągu opisywanego okresu funkcjonowania Pracowni skorzystało ze zbiorów ok. 4 tys. osób na miejscu, a kilkaset osób skorzystało z wypożyczeń poza bibliotekę. Te ostatnie, w związku z przypadkiem zawłaszczania wypożyczonych książek przez czytelników, miały miejsce jedynie w przypadku pisania prac licencjackich, magisterskich i doktorskich.
SYMPOZJA, SESJE I SZKOLENIA
Jak już wcześniej wspomniano od 1991 r. RPK całkowicie przejęła organizacyjną stronę organizowanych wiosną Górnośląskich Sympozjów Krajoznawczych oraz merytoryczną stronę jesiennych Regionalnych Sejmików Przodowników Turystyki Pieszej Województwa Śląskiego. W latach 1993-2008 odbyło się regularnie co roku 16 Górnośląskich Sympozjów Krajoznawczych PTTK:
| NUMER | DATA | NAZWA / TEMATYKA | MIEJSCE OBRAD |
| VIII | 8-9.05.1993 | „U źródeł Warty” | Zawiercie |
| IX | 16-17.04.1994 | Folklor wilamowski | Wilamowice |
| X | 20-21.05.1995 | Atrakcje krajoznawcze Ziemi Raciborskiej | Racibórz |
| XI | 1-2.06.1996 | Atrakcje krajoznawcze Mikołowa | Mikołów |
| XII | 10-11.05.1997 | Atrakcje krajoznawcze Ziemi Będzińskiej | Rogoźnik |
| XIII | 16-17.05.1998 | „Tworóg-Brynek” | Brynek |
| XIV | 24-25.04.1999 | „Ziemia Jastrzębska” | Jastrzębie Zdrój |
| XV | 15-16.04.2000 | „Folklor górali beskidzkich” | Ustroń |
| XVI | 12-13.05.2001 | „Ziemia Kłobucka” | Załęcze Wielkie |
| XVII | 20-21.04.2002 | Atrakcje krajoznawcze północno-wschodniej części województwa śląskiego | Złoty Potok |
| XVIII | 15-16.03.2003 | Atrakcje krajoznawcze powiatu gliwickiego, kozielskiego i głubczyckiego | Zabrze – Gliwice |
| XIX | 8-9.05.2004 | „Bytom w 750 rocznicę lokacji” | Bytom – Piekary Śląskie |
| XX | 14-15.05.2005 | „Pogórze Śląskie” | Cieszyn |
| XXI | 22-23.04.2006 | „Szlakiem Józefa Lompy” | Olesno |
| XXII | 31.03-1.04.2007 | „Śladami Wojciecha Korfantego” | Siemianowice Śląskie – Sławków |
| XXIII | 10-11.05.2008 | „Drewniana architektura sakralna ziemi rybnickiej i wodzisławskiej” | Cieszyn |
Każdorazowo w Sympozjach brało udział od 45-55 uczestników (z wyjątkiem XX, w którym wzięło udział 90 osób). Relacje z części z nich znalazły się na łamach „Krajoznawcy Górnośląskiego”. Niektóre z tematów sympozjów stały się inspiracją dla poważniejszych przedsięwzięć (np. w IX GSK, poświęconemu folklorowi Wilamowic wzięły udział dwie pracownice Działu Etnografii Muzeum Śląskiego w Katowicach, które po siedmiu latach zorganizowały w Muzeum Śląskim wystawę i wydały katalog pt. „Z >flamandzkim< rodowodem. Wilamowianie i ich sąsiedzi” – 22.06-21.11.2001).
Jednym z najważniejszych przedsięwzięć opisywanego okresu było zorganizowanie Sejmiku Przedkongresowego „Ochrona krajobrazu kulturowego wejściem Polski w XXI wiek” w dniach 16-17.10.1999 r. Miejscem obrad Sejmiku była Aula Kazimierza Lepszego Uniwersytetu Śląskiego, a obradom towarzyszyła wystawa „Krajobraz po kopalniach” Gazety Wyborczej. Wśród zaproszonych gości byli m.in. prorektor U.Śl. i prezes ZG PTTK Janusz Zdebski, a wśród prelegentów – m.in. były Wojewoda Katowicki Wojciech Czech, Zbigniew Myczkowski, Krzysztof Wolfram, Andrzej Siwek, Jan Maciej Waga i inni. Sejmik połączony był z krajoznawczym objazdem województwa śląskiego pt. „Krajobraz sielski”
Ważnym merytorycznie wydarzeniem była też zorganizowana w dniach 7-8.10.2006 r. sesja popularno-naukowa „Wielka Wojna na Jurze”, poświęcona śladom I wojny światowej na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej. Obrady sesji toczyły się w Szkole Podstawowej w Żarkach, a prelegentami byli m.in. Henryk Łukasik z Krakowa, Olgierd Dziechciarz i Jerzy Roś z Olkusza, Krzysztof i Piotr Ormanowie z Żarek i Maciej Świderski z Zawiercia. Sesja połączona była z objazdem terenowym cmentarzy wojennych z I wojny światowej (autokarem) oraz śladów okopów i pobojowisk (jeepami)
W omawianym okresie odbyło się też kilka innych sesji krajoznawczych, zorganizowanych bądź współorganizowanych od strony merytorycznej i organizacyjnej przez RPK:
- „Dzieje kuźnic w Porębie” (Poręba 16.10.1993)
- „200. rocznica powstania kościuszkowskiego” (Bielsko-Biała 23.01.1994)
- Siewierz ’94 (20.11.1994)
- Lelów ’95 (7.10.1995)
- Jaworzno (29-30.06.1996)
- „Szlakiem Karola Goduli” (Ruda Śląska 11-18.11.2007)
- „Śladami Dušana Jurkoviča w Beskidzie Śląsko-Morawskim” (Pustevny 12.09.2008)
- „Dziedzictwo rodu Ballestremów” (Ruda Śląska 8.11.2008)
RPK bardzo aktywnie współpracuje z Regionalnym Klubem Przodowników Turystyki Pieszej im. Zygmunta Kleszczyńskiego. Dla niego rokrocznie opracowuje krajoznawczy program Regionalnych Sejmików Przodowników Turystyki Pieszej Województwa Śląskiego, organizowanych przez Regionalny Klub Przodowników Turystyki Pieszej im. Zygmunta Kleszczyńskiego:
| DATA | TEMATYKA | MIEJSCE OBRAD |
| 15-16.10.1994 | Dwusetna rocznica insurekcji kościuszkowskiej | Racławice – Sławków |
| 30.11-1.12.1996 | Zabrze | Zabrze |
| 28-29.03.1998 | Ziemia Nyska | Nysa |
| 21-22.11.1998 | Sławków | Sławków |
| 5-7.11.1999 | Góry Opawskie | Głuchołazy |
| 10-12.11.2000 | Ziemia Lubliniecka | Pusta Kuźnica |
| 20-21.10.2001 | Ziemia Cieszyńska i Żywiecczyzna | Żywiec |
| 9-11.11.2002 | 50-lecie zorganizowanej turystyki pieszej PTTK w województwie śląskim | Nowa Ruda |
| 24-26.10.2003 | Ziemia Głubczycka | Głubczyce |
| 15-17.10.2004 | Ziemia Bocheńska i Limanowska | |
| 14-16.10.2005 | Głuchołazy – Velke Losiny | Głuchołazy |
| 13-15.10.2006 | Ponidzie | Starachowice |
| 5-7.10.2007 | Ziemia Suska | Sucha Beskidzka |
| 10-12.10.2008 | Trzebnica i okolice | Osolin |
W 1993 r. RPK była współorganizatorem 34. Ogólnopolskiego Wysokokwalifikowanego Rajdu Pieszego z zakończeniem w Świerklańcu. Na tę okoliczność wydany został 11. zeszyt Inwentaryzacji Krajoznawczej Województwa Katowickiego – Gminy Świerklaniec i Tąpkowice. Z kolei w latach 1995 i 2007 RPK współorganizowała Ogólnopolskie Zloty Przodowników Turystyki Pieszej: w Raciborzu (1995) i Podlesicach (2007). Do zadań Pracowni należało opracowanie tras przedzlotowych i zlotowych oraz ich programu krajoznawczego.
RPK włączyła się w 2001 r. aktywnie w organizację kursu przodowników turystyki pieszej, przygotowując niektóre wydawnictwa szkoleniowe i krajoznawczy program wycieczek szkoleniowych.
Od 1997 r. z inicjatywy RPK odbywają się wspólne wyjazdy autokarem na Ogólnopolskie Zloty Przodowników Turystyki Pieszej dzień przez oficjalnym rozpoczęciem Zlotu. Trasa dojazdowa traktowana jest jako wycieczka szkoleniowa, pomocna przy rozszerzaniu uprawnień PTP na dany teren. Wcześniej podobne praktyki opierały się na społecznym przygotowaniu przez wytypowane osoby fragmentów tras, jednak poziom prezentowanych wypowiedzi pozostawiał wiele do życzenia, więc zdecydowano się na profesjonalną pomoc kierownika RPK (który również społecznie wykonywał obowiązki przewodnika-instruktora). Niektórym wspólnym wyjazdom towarzyszyły publikacje krajoznawcze, jak np. w 2000 r. na Zlot do Nałęczowa. Takie wspólne wyjazdy – wycieczki szkoleniowe odbyły się: w 1997 r. na 40. Zlot do Płocka, w 1998 r. – do Kielc, w 2000 – do Nałęczowa, w 2002 r. – do Kalisza, w 2003 r. – do Sielpi Wielkiej, w 2004 r. – do Legnicy.
Regionalna Pracownia Krajoznawcza włącza się także w inne formy szkolenia. W latach 1994 i 1995 przygotowywała merytoryczną stronę Ogólnopolskich Wędrownych Kursów Przodowników Turystyki Górskiej dla Nauczycieli: Beskidy Wschodnie ’94 i Beskidy Zachodnie ’95. W latach 1997-2001 RPK przygotowywała program wędrownych obozów szkoleniowych PTG, organizowanych wspólnie przez Regionalną Fundację Turystyki i Krajoznawstwa PTTK w Katowicach i Wyższe Seminarium Duchowne Towarzystwa Salezjańskiego w Łodzi. Od 1993 r. RPK przygotowuje rokrocznie merytoryczny program obozów wędrownych Młodzieżowej Szkoły Turystyki Górskiej w Beskidzie Żywieckim, Sądeckim, Niskim i Bieszczadach.
W 2001 r. wspólnie z Oddziałem PTTK w Tychach RPK zorganizowała 120-godzinne warsztaty dla nauczycieli w ramach programu „Dziedzictwo kulturowe w regionie – edukacja regionalna”. Od 2007 r. RPK włączyła się także w organizację warsztatów doskonalących dla przewodników terenowych po województwie śląskim (2007 – cykl „NATURA 2000”, „Architektura dwudziestolecia międzywojennego po polskiej i niemieckiej stronie Górnego Śląska”; 2008 – „Zabytki techniki w północnej części województwa śląskiego”).
DZIAŁALNOŚĆ Z MŁODZIEŻĄ
W latach 1992-1999 Regionalna Pracownia Krajoznawcza była rokrocznie współorganizatorem – wraz z Regionalnym Ośrodkiem Programowym, a potem Regionalną Fundacją Turystyki i Krajoznawstwa – eliminacji wojewódzkich Ogólnopolskiego Młodzieżowego Turnieju Turystyczno-Krajoznawczego, opracowując i sprawdzając testy, pytania krajoznawcze, zapewniając obsługę niektórych konkurencji. Eliminacje prowadzone były w różnych rejonach województwa katowickiego (Jaroszowiec, Kroczyce, Brynek, Zielona, Piłka i WPKiW w Chorzowie), a dojazd na miejsce eliminacji był jednocześnie wycieczką krajoznawczą. Od roku 1999 eliminacje są prowadzone zamiennie przez zainteresowane oddziały, zrzeszone w Radzie Prezesów Oddziałów PTTK Województwa Śląskiego. Od 1994 r. RPK włącza się aktywnie w opracowywanie programu krajoznawczego corocznych obozów wędrownych Młodzieżowej Szkoły Turystyki Górskiej (MSTG), organizowanych przez Regionalną Fundację Turystyki i Krajoznawstwa w Beskidzie Śląskim i Żywieckim, w Beskidzie Sądeckim, w Beskidzie Niskim i Bieszczadach.
Od roku 2000 Regionalna Pracownia Krajoznawcza uczestniczy w Jury, od 2002 r. organizuje pod egidą Rady Prezesów Oddziałów PTTK Województwa Śląskiego eliminacje wojewódzkie Ogólnopolskiego Młodzieżowego Konkursu Krajoznawczego „Poznajemy Ojcowiznę”, a od 2005 r. – także wojewódzkie eliminacje konkursu na „Najlepszy szkolny klub krajoznawczo-turystyczny”. Kierownik RPK jest sędzią głównym tych eliminacji, a w Jury zasiadają także przedstawiciele Śląskiego Kuratorium Oświaty, Śląskiej Chorągwi ZHP, Górnośląskiego Centrum Dziedzictwa Kulturowego, Regionalnej Rady Prezesów Oddziałów PTTK Województwa Śląskiego oraz Samorządu Przewodnickiego województwa śląskiego. Wojewódzkie podsumowanie obydwu konkursów ma zawsze uroczysty charakter i organizowane jest albo współorganizowane przez Pracownię.
DZIAŁALNOŚĆ WYDAWNICZA
W omawianym okresie główną pozycją wydawniczą Regionalnej Pracowni Krajoznawczej były zeszyty Inwentaryzacji Krajoznawczej Województwa Katowickiego, których w latach 1990-1998 ukazało się 21 dla 16 gmin. W latach 2002-2005 kontynuowano publikację efektów inwentaryzacji krajoznawczej województwa w postaci płyt CD, obejmujących powiaty: lubliniecki, mikołowski, pszczyński, raciborski, rybnicki ziemski, tarnogórski i wodzisławski.
RPK kontynuowała także wydawanie, zapoczątkowanego w 1986 r. „Krajoznawcy Górnośląskiego” (od 2001 r. ma on swój numer ISSN). Podobnie jak w przypadku wielu innych periodyków Towarzystwa, ukazuje on się „aperiodycznie”.
Edward Wieczorek
