Historia Regionalnej Pracowni Krajoznawczej PTTK w Poznaniu

Choć zawsze była prowadzona w Poznaniu aktywna działalność krajoznawcza, długo nie mogła powstać tutaj Regionalna Pracownia Krajoznawcza. Mimo dużego potencjału (Komisja Krajoznawcza Zarządu Okręgu, a potem Zarządu Wojewódzkiego PTTK, Koło Przewodników, Oddział Międzyuczelniany, grono autorów publikacji) przez szereg lat do utworzenia Pracowni w Poznaniu nie doszło. Działacze dawnego Zarządu Okręgu PTTK w Poznaniu, pytani dlaczego taka pracownia nie została założona, mówili, że dla „dużego” województwa poznańskiego pracownia działała w Ostrowie Wielkopolskim i reforma administracyjna w 1975 r. „małe” województwo poznańskie tej jednostki pozbawiła.

Pewną namiastką RPK była Poradnia Krajoznawcza, działająca przy Oddziale Międzyuczelnianym PTTK w Poznaniu. Oddział ten od początku postawił na nasycenie swoich imprez sporą dawką treści krajoznawczych, łącznie z wydawaniem z tej okazji odpowiednio przygotowanych informatorów – w swoim czasie nierzadko pionierskich dla danego terenu (zainaugurowano to w 1958 r. opublikowaniem informatora Chodzież i okolice z okazji I Wiosennego Złazu Studenckiego). Aby stworzyć zaplecze dla tych działań, powstała wspomniana Poradnia w ciasnym lokalu przy Starym Rynku 89/90, która formalny status uzyskała 12 kwietnia 1962 r. jako studencki punkt „it”. Punkt ten kilkakrotnie zdobywał wyróżnienia w wojewódzkich konkursach na najlepszy punkt „it”, a w 1964 r. zajął w nim pierwsze miejsce. W 1971 r. oceniono, że Poradnia posiada najbogatszą bibliotekę krajoznawczą w Poznaniu, punkt „it” miał natomiast kategorię II o zasięgu ogólnopolskim. Dokumenty podają, że zbiory w 1964 r. liczyły 554 pozycje, w 1971 r. – blisko 1600 książek i map, a w 1974 r. – 1783 woluminów (z późniejszych lat brak dokładnych liczb, w sprawozdaniach zaś wpisywano ogólniki).

Poradnia Krajoznawcza przy OM PTTK przejęła organizowanie zapoczątkowanych jeszcze w 1955 r. ogólnopolskich konkursów fotograficznych. Konkursy te, a także wystawy będące ich plonem, cieszyły się dużą popularnością (jedna z nich – „Wiatraki i młyny wodne” – trafiła nawet w 1971 r. do Muzeum Techniki w Warszawie). Wspomniane konkursy fotograficzne były organizowane do 1976 r. W latach 1964-65 gromadzono także fotowidokówki (po dwóch latach było ich już około tysiąca), ale później działalność ta nie była kontynuowana.

Specjalnością Poradni i Oddziału Międzyuczelnianego stały się informatory krajoznawcze i turystyczne. Większość wydano z okazji i na potrzeby imprez rajdowych, ale były także broszury szkoleniowe i z opisami tras wycieczkowych. Szczególnie podkreślić trzeba współpracę z władzami powiatowymi, w której wyniku ukazały się informatory będące pierwszymi szczegółowymi publikacjami krajoznawczymi o danym terenie (Kępno i okolice, Pleszew i okolice oraz Śrem i okolice z 1967 r.). Ogółem w latach 1958-81 ukazały się 53 informatory i 11 publikacji organizacyjno-szkoleniowych.

Później działalność w zakresie przygotowywania i wydawania publikacji krajoznawczych uległa znaczącemu ograniczeniu, aż zanikła zupełnie. Związane to było z rozwojem ogólnodostępnych wydawnictw turystycznych i krajoznawczych (w Wielkopolsce były one szczególnie liczne). Ich opracowywaniem zajęło się grono autorów, którzy doświadczenie zdobyli w Oddziale Międzyuczelnianym. Grupa ta stanowiła też trzon Wielkopolskiego Klubu Publicystów Krajoznawczych PTTK, założonego 5 marca 1980 r.

Odczuwając potrzebę uregulowania kwestii pracowni w nowym „małym” województwie, ZW PTTK 19 stycznia 1976 r. wystąpił do ZG PTTK z pismem o przyznanie środków na działanie RPK w Poznaniu. Planowano powołać ją na bazie działalności krajoznawczej prowadzonej w Oddziale PTTK Poznań-Nowe Miasto, który dysponował wówczas odpowiednim lokalem udostępnionym przez Spółdzielnię Mieszkaniową „Osiedle Młodych”. Pomysł ten nie otrzymał wsparcia ze strony ZG PTTK i pracownia nie została powołana, niemniej Komisja Krajoznawcza Oddziału Nowe Miasto w latach 1977-1978 prowadziła działalność używając nazwy „Regionalna Pracownia Krajoznawcza”. W 1978 r. spółdzielnia mieszkaniowa ograniczyła powierzchnię lokalową Oddziału. Zawiadomiony o tym ZG PTTK nie udzielił wsparcia organizacyjnego ani też nie przydzielił niezbędnych środków ma inne rozwiązanie, więc Oddział Nowe Miasto odstąpił od starań o powołanie RPK.

Nadal działała prowadzona przez Oddział Międzyuczelniany Poradnia Krajoznawcza, która wciąż powiększała swoje zbiory. Poważnym utrudnieniem stała się dla niej zmiana siedziby Oddziału, przeniesionego w 1972 r. na ul. Fredry 7. Po trzech latach udało się uzyskać oddzielne pomieszczenia dla zbiorów, które jednak wspólnie użytkowano z Biurem Podróży i Turystyki „Almatur”. Rozszerzająca się działalność Poradni i rosnące zapotrzebowanie na udzielane informacje (był to okres rozwoju indywidualnych wyjazdów, zwłaszcza zagranicznych) wywołały podjęcie przez Zarząd Oddziału Międzyuczelnianego w 1983 r. starań o przekształcenie Poradni w Regionalną Pracownię Krajoznawczą.

Po wielu zabiegach Zarząd Wojewódzki PTTK 12 grudnia 1984 r. wystąpił z wnioskiem o powołanie (zgodnie z warunkami określonymi zarządzeniem nr 20/72 ZG PTTK) Regionalnej Pracowni Krajoznawczej w Poznaniu przy Oddziale Międzyuczelnianym PTTK. Argumentowano, że Oddział ma 30-letnie doświadczenie w prowadzeniu biblioteki i czytelni krajoznawczej oraz punktu „it’, dysponuje także kadrą instruktorów krajoznawstwa oraz przodowników różnych dyscyplin turystyki kwalifikowanej. Na tej podstawie w lutym następnego roku Zarząd Główny PTTK wydał odpowiednią decyzję.

Od 1 kwietnia 1985 r. Regionalna Pracownia Krajoznawcza w Poznaniu rozpoczęła działalność. Do swojej dyspozycji otrzymała samodzielne pomieszczenie (pokój na I piętrze) przy ul. Fredry 7 w budynku użytkowanym przez Zrzeszenie Studentów Polskich. Funkcję kierownika Pracowni objął kol. Przemysław Ogrodowczyk, powołano też 8-osobową Radę Programową. Rada zebrała się w pierwszym roku trzykrotnie, określając kierunki działania i kontrolując efekty. Działalność wówczas koncentrowała się na zagospodarowaniu pomieszczenia i przystosowaniu do potrzeb RPK. W sprawozdaniu Rady wysoko oceniono gospodarność w dysponowaniu funduszami, stwierdzono że prowadzenie biblioteki i księgi inwentarzowej zasługuje na wysoką ocenę i pochwałę, apelowano o natychmiastowe przekazanie biblioteki ZW PTTK do Pracowni. Ówczesne warunki działania ilustruje zapis: wszelkiego typu zakupy mające na celu doposażenie RPK odbywają się mimo kłopotów rynkowych terminowo. Prezesami OM PTTK w okresie zabiegów o utworzenie pracowni, bardzo zaangażowanymi w te starania, byli Jarosław Paluszkiewicz (do listopada 1983 r.) i Tadeusz Szawuła.

W pierwszym okresie działalności w RPK stworzono katalog kartkowy posiadanych publikacji oraz rzeczowy katalog krajoznawczy (3 tys. fiszek). Wydzielono również dział szkoleniowy, obejmujący publikacje o charakterze metodycznym, a także mapy ścienne, rzutnik, zestawy przeźroczy, ekran, odtwarzacz wideo. Ogłoszono konkurs fotograficzny „Zapomniane zabytki wielkopolskich szlaków” (regulamin konkursu opracowano i złożono do druku w 1986 r., ale ze względu na trudności zdobycia papieru oraz długi czas druku konkurs przełożono na 1987 r.), podjęto też przygotowania do działalności wydawniczej.

Podstawą księgozbioru RPK stały się książki i wydawnictwa kartograficzne gromadzone w Poradni Krajoznawczej Oddziału Międzyuczelnianego, które formalnie przejęto w listopadzie 1986 r. W tym samym czasie do RPK trafiły także zbiory biblioteczne Zarządu Wojewódzkiego (i wcześniejsze Zarządu Okręgu) PTTK. Regionalna Pracownia Krajoznawcza stała się także oparciem dla prowadzonej od 1984 r. inwentaryzacji krajoznawczej województwa poznańskiego. Tu inwentaryzatorzy uzyskiwali materiały wyjściowe, Pracownia była miejscem spotkań zespołów pracujących w terenie, tutaj gromadzono wykonane już karty i przygotowano do wydania siedem zeszytów dotyczących poszczególnych gmin. Takie rozwiązanie było logiczne z tej racji, że prace inwentaryzacyjne początkowo prowadzili przede wszystkim studenci Akademii Wychowania Fizycznego, a nadzorowali pracownicy AWF – członkowie Oddziału Międzyuczelnianego PTTK.

W protokole z wizytacji, przeprowadzonej w marcu 1987 r. przez Komisję Krajoznawczą ZG PTTK stwierdzono, że księgozbiór RPK liczył 2070 skatalogowanych pozycji, roczniki czasopism („Gościniec”, Światowid”, „Poznaj Swój Kraj”, biuletyn „Wielkopolska”), ok. 300 fotogramów, 16 zestawów przeźroczy. W RPK znajdował się też komplet map województwa poznańskiego w skalach 1:25 000 i 1:50 000, ale udostępniano go w ograniczonym zakresie, gdyż wówczas mapy takie objęte były klauzulą poufności. Sprzęt – rzutnik, ekrany, przeglądarka – wykorzystywano głównie na szkoleniach. Kierownik Pracownik udzielił wywiadu w Polskim Radiu. We wnioskach stwierdzono, że RPK działa głównie w środowisku studenckim i na jego potrzeby, powinna więc przy współpracy ZW PTTK rozszerzyć działalność na inne środowiska i oddziały w województwie.

Ogromne trudności napotykano w dziedzinie wydawniczej. Druk śpiewnika Rajdowe nutki, zawierającego 57 piosenek, kilkakrotnie przekładano z powodu trudności w pozyskaniu papieru i środków finansowych; ostatecznie ukazał się w 1989 r. dzięki dotacji udzielonej przez ZG PTTK. Zgromadzony materiał tekstowy i ikonograficzny do wydawnictwa Herby zamku kórnickiego nie został opublikowany, nie zrealizowano także innych planowanych tytułów (Renesansowe nagrobki Wielkopolski, Grodziska okolic Poznania, cykl folderów Ratusze Wielkopolski).

Według stanu na koniec 1988 r. biblioteka RPK liczyła 3748 pozycji. W tym czasie rozpoczęły się kłopoty lokalowe RPK. Wobec wypowiedzenia użytkowania lokalu przy ul. Fredry zbiory Pracowni na siedem miesięcy (od października 1989 do kwietnia 1990 r.) złożono w pomieszczeniach strychowych z nieszczelnym dachem. Dopiero reorganizacja PTTK i zakończenie działalności przez Zarząd Wojewódzki umożliwiło przeniesienie RPK do pomieszczeń na pierwszym piętrze Domu Turysty przy Starym Rynku 91. Otwarcie nowej siedziby nastąpiło w maju 1990 r., a pracownią kierowała wówczas kol. Urszula Melzer (do końca kwietnia następnego roku). Do wspomnianego pomieszczenia przeniósł się również Oddział Międzyuczelniany PTTK, kolejnym zaś kierownikiem RPK został kol. Tadeusz Szawuła – urzędujący członek Zarządu Oddziału i kierownik jego biura. Wówczas do zbiorów włączono resztę publikacji będących w posiadaniu ZW PTTK, a także zgromadzonych przez działające w jego ramach komisje (w ten sposób nie podzieliły one losów archiwaliów ZW, które trafiły na śmietnik.

W 1990 r. zbiory liczyły 4271 pozycji, zgromadzono też 361 fotogramów wystawowych, 148 wglądówek, 20 kompletów przeźroczy (po 36 sztuk). Druki ulotne dotyczące obiektów w kraju i zagranicą przechowywano w segregatorach i kopertach. Ponadto Pracownia dysponowała rzutnikami, przeglądarką, ekranami, odtwarzaczem wideo. W RPK znajdowały się kartoteki 30 zasłużonych działaczy oraz księga zasłużonych działaczy PTTK. Materiały z inwentaryzacji krajoznawczej (objęto nią 32 na 62 gminy w województwie poznańskim) były prezentowane na wystawie w czasie III Kongresu Krajoznawstwa Polskiego w Opolu. Od 1991 r. RPK przejęła publikowanie i dystrybucję kwartalnika PTTK „Wielkopolska” (wcześniej wydawanego przez Zarząd Wojewódzki), na niewielką skalę prowadzono też sprzedaż wydawnictw turystycznych. W „Gazecie Wielkopolskiej” ukazał się cykl artykułów krajoznawczych autorstwa kierownika Pracowni, organizowano spotkania z piosenką i projekcje filmów krajoznawczych, prelekcje z pokazami przeźroczy dla szkół, przy RPK działał referat weryfikacyjny odznaki „Przyjaciel Wielkopolski”.

Zarząd Główny PTTK podpisał 30 grudnia 1991 r. umowę, powierzającą Oddziałowi Międzyuczelnianemu majątek ruchomy i nieruchomy pracowni o wartości blisko 23 mln ówczesnych złotych (przekazano go odpowiednim protokołem). Oddział zobowiązał się do prowadzenia RPK, a w przypadku braku środków na etat kierownika – do zabezpieczenia dorobku pracowni. Szybko jednak okazało się, że nie jest możliwe dalsze finansowanie działalności pracowni – zarówno przez ZG PTTK, jak i władze wojewódzkie czy miejskie. ZG PTTK przekazywał corocznie niewielkie kwoty jedynie na uzupełnienie księgozbioru. Możliwość etatowego prowadzenia RPK skończyły się w marcu 1993 r. Skromne fundusze Oddziału Międzyuczelnianego nie pozwoliły na dalsze wynajmowanie od zarządcy Domu Turysty dotychczasowych pomieszczeń i na początku 1994 r. przeniósł on swą siedzibę do piwnicy domu studenckiego Politechniki Poznańskiej przy ul. św. Rocha 9. Tam również złożono zbiory RPK, która w znacznie ograniczonych warunkach lokalowych nie mogła praktycznie działać.

Sytuacja wkrótce się zmieniła na lepsze. Z inicjatywy i dzięki dużej pomocy  Włodzimierza Łęckiego (członka OM PTTK), który wówczas pełnił funkcję wojewody poznańskiego, w budynku przy ul. Kramarskiej 32 utworzono Ośrodek Krajoznawstwa i Turystyki. Planowano przenieść do niego siedziby zarówno jednostek zawodowo zajmujących się turystyką, jak i organizacji społecznych (teraz zwanych pozarządowymi), w tym Wielkopolskiej Korporacji Oddziałów PTTK; ich sąsiedztwo miało ułatwiać współpracę i działalność na rzecz regionu. Trzy pomieszczenia na drugim piętrze przeznaczono dla Regionalnej Pracowni Krajoznawczej. Wspomniany Ośrodek otwarto oficjalnie 1 lutego 1996 r., choć nieformalnie działał już wcześniej.

Nie dysponując odpowiednimi funduszami na prowadzenie RPK, Oddział Międzyuczelniany zdecydował się przyjąć propozycję Wojewody Łęckiego, aby Pracownia była wspólnie prowadzona przez PTTK i Wojewódzką Bibliotekę Publiczną. Oddział przekazałby zbiory, meble oraz sprzęt i zapewniłby pomoc merytoryczną, natomiast Biblioteka zabezpieczyłaby obsadę etatową i bieżące utrzymanie. Wyposażenie dla nowych pomieszczeń Pracowni wykonano dzięki dotacji przekazanej przez Wydział Kultury Fizycznej i Turystyki Urzędu Wojewódzkiego i na jesieni 1995 r. zbiory przewieziono na ul. Kramarską (wg ksiąg inwentarzowych liczyły one wówczas 4746 pozycji). Od lutego 1996 r. w tym budynku znajdowała się również siedziba Oddziału.

RPK rozpoczęła działalność i była czynna codziennie, zainaugurowano także organizowanie ogólnodostępnych prelekcji. Jej etatowymi kierownikami z ramienia Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej byli kolejno: Emilia Kihl-Szymańska (do grudnia 1995 r.), Edward Buliński (do czerwca 2001 r.) i Małgorzata Dryjska. Ze środków przekazanych w 1996 r. przez ZG PTTK zakupiono komputer. Pracownia brała udział w przeprowadzeniu Ogólnopolskiego Przeglądu Książki Krajoznawczej i Turystycznej (w ramach „Tour-Salonu” na Międzynarodowych Targach Poznańskich), a po wystawie zamykającej Przegląd nowości wydawnicze zasilały zbiory Pracowni.

Szybko jednak okazało się, że Bibliotece lepiej prowadzić Pracownię samodzielnie, poza systemem regionalnych pracowni PTTK. Nie doszło do podpisania przedłożonego przez Oddział nowego projektu umowy o współpracy, niemożliwe stało się uzgodnienie takiego czasu pracy Pracowni, aby choć raz w tygodniu pokrywał się on z dyżurem mieszczącego się w tym samym budynku Oddziału Międzyuczelnianego PTTK. Napływające nowe publikacje były odnotowywane jako własność biblioteki, a nie pracowni. Wybrana na lata 1996-99 Rada Programowa zbierała się coraz rzadziej, a na kolejną kadencję nie została powołana. Na domiar złego w 2000 r. nastąpiło włamanie do siedziby oddziału, skąd skradziono komputer, kserograf, telewizor i odtwarzacz wideo. Z chwilą opuszczenia przez OM lokalu przy ul. Kramarskiej (w końcu 2002 r.) współpraca z Biblioteką całkowicie zamarła. Po reorganizacji struktury organizacyjnej Pracownia Krajoznawcza Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej działa od 1 kwietnia 2006 r. jako jedna z trzech komórek Działu Informacji Bibliograficznej i Krajoznawczej.

Oddział Międzyuczelniany PTTK od 2003 r. miał siedzibę w wynajmowanym od AWF pomieszczeniu w baraku przy ul. Grunwaldzkiej 55, w którym nie było warunków do prowadzenia działalności krajoznawczej. Sytuacja zmieniła się dopiero wtedy, gdy należący do OM Akademicki Klub Turystyki Rowerowej „Cyklista” uzyskał dla Oddziału obszerne pomieszczenia piwniczne w pawilonie usługowym na Osiedlu Piastowskim 75 (wcześniej należące do zlikwidowanej pralni osiedlowej). Zbiegło się to z zaproponowaniem przez Wojewódzką Bibliotekę Publiczną zwrotu należących do PTTK zbiorów książek i map, a także mebli. Wiosną 2007 r. przewieziono więc z podpoznańskiego magazynu kilkanaście wielkich kartonów z publikacjami oraz 3 szafy oszklone (zamykane), 4 regały otwarte, 2 ławy i 4 fotele, które zakupiono w 1995 r. z dotacji celowej Urzędu Wojewódzkiego dla RPK.

Zarząd OM podjął decyzję o reaktywowaniu Regionalnej Pracowni Krajoznawczej PTTK. Ze względu na brak środków prowadzona jest ona społecznie i w mocno ograniczonym zakresie, warto jednak to robić z uwagi na wartość zbiorów gromadzonych od ponad 50 lat. Rozmieszczaniu publikacji wg nowego układu pomogło uzyskanie łącznie kilkanaście regałów i szaf, które jedna z firm skreślała z inwentarza i nieodpłatnie przekazała pracowni. Reaktywowano także kontakty z Komisją Krajoznawczą ZG i systematyczne uczestnictwo w szkoleniach dla RPK. Za środki przekazane przez Zarząd Główny zakupiono w 2008 r. komputer (laptop) i drukarkę, które ułatwią wykonanie najbliższych zadań. Najpilniejsze jest przeprowadzenie spisu zbiorów z natury i porównanie go z zachowanymi trzema księgami inwentarzowymi z lat 1975-93. Ze względu na bardzo szczupłe grono współpracowników nie podjęto na razie szerszej działalności.

Obecne zbiory Pracowni powstały ze scalenia zbiorów kilku jednostek, w związku z czym jest wiele dubletów. Przestały także być potrzebne drugie, trzecie i dalsze egzemplarze starszych tytułów. Zaproponowaliśmy więc nieodpłatne udostępnienie tych nadmiarowych wydawnictw innym pracowniom, licząc na wzajemność.

Poznań, 28 grudnia 2009 r.

Wykorzystane materiały: