Historia Regionalnej Pracowni Krajoznawczej w Krakowie

Jest w samym centrum Krakowa takie miejsce, ostatnimi laty może nieco zapomniane, które nazywa się Regionalną Pracownią Krajoznawczą PTTK. Miejsce to nietypowe i wielu może zaświadczyć, że przy głębszym poznaniu przyciągające jak magnes. Cóż to za twór? Otóż jest to jedna z kilkudziesięciu tego typu placówek w całym kraju, mieszcząca się przy Oddziale Akademickim PTTK w Krakowie, przy ul. Radziwiłłowskiej 21/4. Pracownia krakowska to przede wszystkim niebywale bogata skarbnica wiedzy turystycznej i krajoznawczej zarówno o Małopolsce, jak również regionach i krajach bliskich i dalekich. Przez progi jej biblioteki przewinęło się tysiące ludzi, głównie studentów krakowskich uczelni, szukających informacji o celach swych podróży, czy też pomysłów na kolejne wyprawy, jak również materiałów do plac dyplomowych i magisterskich. Pracownia przez szereg lat była bazą merytoryczną dla autorów publikacji krajoznawczych, czy też przewodników turystycznych. Przez ponad trzy dekady przy RPK organizowane były szkolenia, prezentacje, prelekcje. Pracownia już z początkiem lat dziewięćdziesiątych mogła poszczycić się szeroką współpracą międzynarodową, szczególnie w zakresie ochrony przyrody i zrównoważonego rozwoju, wyprzedzając tym niejako trend dominujący w chwili obecnej w PTTK.

Również obecnie RPK, choć może wydawać się nieco mniej widoczna w swych działaniach, nadal zaskakuje bogactwem i różnorodnością biblioteki, jak również, tym co ma do zaoferowania najcenniejszego – ogromnym potencjałem i możliwościami, które otwierają się przed nią w dzisiejszych uwarunkowaniach formalno-prawnych, jako typowej działalności non-profit, bazując przy tym na czymś, czego wiele organizacji może tylko pozazdrościć – entuzjazmie i niebywałym zapale kolejnych pokoleń ludzi skupionych wokół Oddziału Akademickiego PTTK w Krakowie, a przede wszystkim związanych ze Studenckim Kołem Przewodników Górskich w Krakowie.

Po co jednak powstała? Po co dalej istnieje? Czy jest dla niej miejsce w obecnej sytuacji społeczno-ekonomicznej? Na te i inne pytania chciałbym choć po części odpowiedzieć, przybliżając zawiłą ponad 35-letnią historię jej działalności. Są to bowiem zarówno lata „tłuste”, gdy pod patronatem pracowni rokrocznie powstawało kilka wydawnictw specjalistycznych, organizowano szereg wykładów i odczytów, prowadzono inwentaryzację krajoznawczą, a Terenowy Referat Weryfikacyjny GOT poświadczał w sezonie ponad 600 odznak. Dużo też było lat „chudych” i okresów stagnacji, kiedy to pracownia istniała praktycznie tylko na papierze, a jej zbiory z najwyższym trudem zabezpieczane były przed niekontrolowanym użytkowaniem.

Zanim powstała

Idea powstawania pracowni krajoznawczych przy PTTK narodziła się już w latach 60. XX w. Miały one z definicji być merytorycznym zapleczem dla działalności Towarzystwa w zakresie szeroko pojętego krajoznawstwa. Potrzeby te trudno zrozumieć dzisiejszemu czytelnikowi, w czasach, kiedy większość potrzebnych informacji bez problemu znajdziemy w Internecie. Czterdzieści lat temu, jednak największą bolączką dla turystów i krajoznawców był brak dostępnej literatury. Niesłychanie trudno było kupić przyzwoity przewodnik turystyczny, mapy, tzw. 100-ki były tajne, przechowywane w specjalny sposób, a odtajnić wolno było jednorazowo tylko kilkadziesiąt km². Bardzo trudny był dostęp do czasopism i przewodników obcojęzycznych, zagraniczna turystyka indywidualna jeszcze do lat 70-tych praktycznie nie istniała. Wyprawy kwalifikowane (głównie studenckie – wywalczone przez PTTK u władz państwowych, i przez Zarząd Główny opiniowane) borykały się z problemami dla dzisiejszych trampów niewyobrażalnymi, począwszy od tak dziś prozaicznych jak „załatwianie” konserw, namiotów, czy walut, a na oficjalnej zgodzie odpowiedniego ministerstwa kończąc. Problemem często nie do obejścia był jednak często przede wszystkim brak jakichkolwiek informacji o eksplorowanym terenie. Miejsce zatem, gdzie można było oficjalnie gromadzić, czy wydawać materiały turystyczno-krajoznawcze stało się naglącą potrzebą prężnego krakowskiego środowiska akademickiego.

Na XII Zjeździe Oddziału Międzyuczelnianego, 21 marca 1973 r., z inicjatywy doc. Romana Peretiatkowicza zgłoszono potrzebę organizacji pierwszej w południowej Polsce Pracowni Krajoznawczej na bazie dotychczas zgromadzonych zbiorów. Walny Zjazd zobowiązał prezesa OM PTTK kol. Tadeusza Syryjczyka do przeprowadzenia rozmów w tej sprawie z ZG PTTK. Zarząd Okręgu PTTK wydzielił nawet na cele Pracowni jeden pokój przy nowej siedzibie Oddziału przy ul. Westerplatte 5 (siedziba Oddziału została przeniesiona z Rynku Głównego 8 na przełomie 1973/74 r.). Problemem jednak był brak środków na jej urządzenie i prowadzenie. Pismem z dn. 19.11.1973 r. OM PTTK oficjalnie zawnioskował do ZG PTTK o utworzenie Pracowni przy Oddziale informując jednocześnie, że „prowadzone są rozmowy z tutejszym Komitetem Kultury Fizycznej i Turystyki w sprawie limitu osobowego funduszu płac”. Środki finansowe miał zapewnić jednak Zarząd Główny PTTK. We wniosku zaznaczono, że Oddział prowadzi systematyczną, wielostronną działalność szkoleniową, posiada pewien dorobek wydawniczy oraz kadrę działaczy – m.in. pracowników naukowych Krakowskiej Pracowni Instytutu Turystyki i Zakładu Rekreacji AWF, która zapewni właściwe ukierunkowanie merytoryczne pracowni. Wniosek Oddziału został pozytywnie zaopiniowany przez Okręgową Komisję Krajoznawczą, której przewodniczący – dr Janusz Kamocki tak uzasadniał potrzebę powołania pracowni: „Powołanie pracowni krajoznawczej przy Oddziale Międzyuczelnianym w Krakowie uważamy za jak najbardziej pożądane. Kraków jest bowiem głównym centrum studenckim Polski południowej. Znaczna zaś część terenowej kadry krajoznawczej tak województwa krakowskiego jak i województw sąsiednich wywodzi się z wychowanków wyższych uczelni Krakowa, dlatego też specjalna troską Okręgowej Komisji Krajoznawczej jest wdrażanie młodzieży studenckiej dobrych „nawyków” krajoznawczych…” W 1974 r. powstała przy Oddziale Komisja Krajoznawcza (przewodniczący Zygmunt Kruczek), która miała sprawować nadzór merytoryczny nad organizującą się Pracownią Krajoznawczą. Jednak, jak można przeczytać w ówczesnym sprawozdaniu Zarządu, Komisja działała tylko i wyłącznie „na papierze”.

Narodziny

Regionalna Pracownia Krajoznawcza w Krakowie powołana została decyzją Zarządu Głównego PTTK z dn. 07.03.1974 r., jako jednostka podporządkowana Oddziałowi Międzyuczelnianemu PTTK, z nastawieniem na działalność krajoznawczą i szkolenie kadry turystycznej głównie w środowisku studenckim. Faktycznie pracownia rozpoczęła działalność 01.06.1974 r. Jej bazę lokalową stanowiła siedziba Oddziału Międzyuczelnianego o powierzchni ok. 18 m². Oprócz Pracowni mieściło się tam również biuro i magazyn Oddziału, a także siedziby Komisji oraz Klubów. Pierwszym kierownikiem Pracowni – od 15.06.1974 r. – został kol. Krzysztof Marcinkowski (zatrudniony etatowo). Ogólny kierunek jej działalności nadawała Rada Programowa, złożona z działaczy Klubów i Komisji Oddziału oraz wykładowców szkolenia turystycznego. 24 lipca 1974 r. OM PTTK zawarł porozumienie z Socjalistycznym Zrzeszeniem Studentów Polskich (SZSP), reprezentowanym przez Biuro Podróży i Turystyki „Almatur”, na mocy którego Pracownia działała i była finansowana zarówno przez OM PTTK, jak i Zarząd Wojewódzki SZSP.

Zbiory Pracowni liczyły w chwili jej powstania 238 pozycji o tematyce krajoznawczej (książki, mapy, przewodniki, informatory, foldery, roczniki czasopism turystycznych, w tym zagranicznych), ok. 150 przeźroczy i jedną (!) taśmę magnetofonową (używaną do wykładu „Muzyka ludowa Podhala”). W chwili powstania Pracowni dysponowano już sprzętem audiowizualnym, wykorzystywanym do obsługi imprez oraz szkoleń, na który składały się jeden rzutnik do przeźroczy, dwa aparaty fotograficzne z osprzętem, projektor filmowy, epidiaskop oraz magnetofon. Pod koniec pierwszego roku działalności zbiory wzbogaciły się do 626 woluminów, 330 sztuk przeźroczy oraz 7 sztuk taśm magnetofonowych. Dzięki dotacjom ZG PTTK, BPiT „Almatur” oraz osób prywatnych zakupiono również kolejny rzutnik do przeźroczy i magnetofon. Pracownia praktycznie od początku swej działalności borykała się z brakiem miejsca na przechowywanie stale powiększającego się księgozbioru.

Oprócz kolekcjonowania i udostępniania zbiorów, innym ważnym celem istnienia RPK był nadzór merytoryczny nad prowadzonymi wówczas na szeroką skalę szkoleniami przewodników górskich, organizatorów turystyki, Strażników Ochrony Przyrody czy przodowników GOT. Od 1975 r. (po reformie administracyjnej i powołaniu w miejsce 18 Okręgów 49 Zarządów Wojewódzkich PTTK) Pracownia zaczęła też sprawować nadzór nad Terenowym Referatem Weryfikacyjnym GOT.

Rozwój

W 1976 r. Oddział Międzyuczelniany PTTK, nawiązując do tradycji działającego w latach międzywojennych Oddziału Akademickiego PTT, zmienił nazwę na Oddział Akademicki PTTK w Krakowie.

Pierwsze lata działalności Pracowni to przede wszystkim zmagania z trudnościami lokalowymi i finansowymi. Biorąc pod uwagę niewielki metraż na jakim przyszło działać Pracowni, Zarząd Wojewódzki PTTK zalecił nawet ograniczenie jej działalności i zakupów do czasu uzyskania nowego pomieszczenia. Przełomem był październik 1977 r., kiedy to Pracownia przeprowadziła się do nowego lokalu o powierzchni ok. 30 m², otrzymanego po długich staraniach od ZW PTTK. Jednak dopiero po około roku udało się ją doposażyć w szafy – pochodzące zresztą z darów AWF-u, Zarządu Krajowego SZSP oraz ZW PTTK. Ciekawostką jest, iż w 1977 r. Pracowni udało się skompletować zbiór regionalnych odznak studenckich kół przewodnickich, przy pomocy finansowej SKPG (wymiana odznak). Zbiór ten niestety zaginął w latach następnych.

Ze ówczesnych sprawozdań Pracowni dowiadujemy się, że na koniec 1977 r. w bibliotece wykazano 1203 pozycje inwentarzowe, na koniec 1979 r. – 1529. Liczba czytelników wzrosła z 155 do 198. Pracownia prenumerowała czasopisma krajowe (20 tytułów) oraz zagraniczne (14 tytułów). Zbiór przeźroczy do celów szkoleniowych powiększył się z 536 szt. do 708. Zgromadzono 24 taśmy z nagraniami dla potrzeb szkolenia skompletowano konspekty wykładów na kursy przewodnickie, przodownickie i organizatorów turystyki. Ponieważ w tych latach dostęp do książek i czasopism o charakterze turystyczno-krajoznawczym był utrudniony, pracownia prowadziła prenumeratę czasopism „Karpaty” (80 egz.), „Wierchy” (50 egz.) i „Gościniec” dla abonentów indywidualnych, bibliotek w Oddziałach oraz dla kół PTTK. W 1977 r. przeprowadzono kursy szkoleniowe dla studentów kół przy AE, UJ, WSP, AWF, AGH i AR oraz klubów SKPG i SOP – na kierowników wycieczek szkolnych, przodowników turystyki pieszej, przodowników turystyki górskiej, strażników ochrony przyrody i przewodników górskich wyszkolono łącznie 127 osób. W 1979 r. liczba ta wzrosła do 243 osób, przy czym szkolono łącznie ponad 490 osób! Pracownia wspólnie z SZSP wydawała Studencki Informator Turystyczny w nakładzie 10.000 egz.

Do początku lat 80-tych, dzięki nowym warunkom lokalowym można było zauważyć dalszy wzrost aktywności zarówno Oddziału, jak i Pracowni. Dla przykładu przed Kongresem Krajoznawczym w Płocku w 1980 r., przy współpracy KT ZK SZSP i AWF, zorganizowano Sejmik Krajoznawczy pt. „Zainteresowania Krajoznawcze Młodzieży Akademickiej”, z którego wydano materiały w formie skryptu. Systematycznie powiększały się zbiory Pracowni, prężnie działał Terenowy Referat Weryfikacyjny (nawet pięć punktów weryfikacji pod patronatem OA i ponad 600 zweryfikowanych odznak w roku 1980). Od początku powstania pracowni można zauważyć rozkwit działalności wydawniczej Oddziału Akademickiego, co było niebywałym wyczynem zważywszy na obostrzenia ministerialne, permanentne braki papieru i kolejki w drukarniach sięgające trzech lat! W przypadku Oddziału Akademickiego w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych rokrocznie drukiem ukazywało się jednak średnio dwie do trzech prac! Były zarówno oficjalne publikacje, jak też tak zwane „materiały do użytku służbowego”. Na te drugie łatwiej było uzyskać zgodę odpowiednich władz, mogły mieć jednak tylko do 16 stron i być powielone w nakładzie do 200 egzemplarzy.

Z drugiej strony, jak czytamy w sprawozdaniu z lutego 1982 r.: „Na uwagę zasługuje stopniowy zanik działalności uczelnianych biblioteczek turystycznych, a również i regres poradnictwa turystyczno-krajoznawczego na szczeblu uczelni”.

Opisywany rozwój został jednakże zahamowany na skutek wprowadzenia w Polsce stanu wojennego. Regres zaznaczył się w działalności zarówno Pracowni Krajoznawczej, jak i biura Oddziału oraz przede wszystkim kół i klubów. Te ostanie musiały bowiem zaniechać działalności. Oddział Akademicki, jako tzw. stowarzyszenie wyższej użyteczności, nie miał w owym okresie zakazu funkcjonowania, niemniej jednak część jego członków była internowana.

W 1982 r. Pracownia przeżyła restrukturyzację. Została utrzymana jako podległa administracyjnie Zarządowi Oddziału Akademickiego, merytorycznie jednak Komisji Krajoznawczej ZW PTTK, jako Wojewódzka Regionalna Pracownia Krajoznawcza (WRPK). Taka struktura była ewenementem na skalę Kraju, Zarząd Główny bowiem dążył do włączenia regionalnych pracowni w strukturę Zarządów Wojewódzkich PTTK, i tak była też podporządkowana miała być pracownia w Krakowie Zmianę decyzji, wg słów kol. Anny Becker-Kulińskiej (członkini Komisji Krajoznawczej ZG PTTK XVI kadencji): „tak naprawdę spowodował Tadeusz Syryjczyk, wtedy wiceprezes ZG PTTK, który specjalnie przyjechał do Warszawy, aby udowodnić, że pracownia jest integralnie związana ze środowiskiem akademickim – kadrotwórczym, i tak w Krakowie powinno pozostać. Pamiętam, że dość burzliwą dyskusję zakończono stwierdzeniem, że „co w Polsce to w Polsce, a w Krakowie po krakowsku”, no i ZG przekazał etat do OA”.

Środki na działalność merytoryczną i etat kierownika przydzielał ZG PTTK. Dzięki pomocy ZW PTTK lokal Pracowni o powierzchni ok. 50 m² został odmalowany i doposażony.

Lata świetności

Od 1982 r. można zauważyć stopniowy wzrost aktywności wszystkich struktur OA. Pracownia, oprócz merytorycznego nadzoru nad szkoleniami organizowanymi przez Oddział, zorganizowała w okresie 1982-1984 3 wystawy i 2 prelekcje z okazji 25-lecia OA PTTK. Podjęto również pierwsze kroki w kierunku nowego rodzaju aktywności – inwentaryzacji krajoznawczej (pierwsze szkolenia). Ponadto, jak można przeczytać w sprawozdaniach, WRPK mogła pochwalić się szeroką współpracą: „z innymi RPK, Komisją Krajoznawczą ZG PTTK, działem Przewodnictwa i Szkolenia ZG PTTK, Centralną Biblioteką Górską PTTK, AWF w Krakowie, studenckimi kołami przewodnickimi z całej Polski, kołami przewodnickimi Oddziału Krakowskiego PTTK, Krakowskim Klubem Przodowników GOT, klubem miłośników książki górskiej oraz Muzeum Tatrzańskim w Zakopanem”.

Od 01.09.1985 r. Pracownia zyskała drugi etat – instruktora, na który zaangażowano kol. Barbarę German. Pracownia rozszerzyła działalność poza środowisko akademickie, m.in. przejęła administracyjną obsługę Komisji Krajoznawstwa ZW PTTK, Klubu Instruktorów Krajoznawstwa oraz Sztabu Inwentaryzacji Krajoznawczej.

Tak dynamiczny rozwój RPK po roku 1982 możliwy był dzięki docenieniu działalności krajoznawczej wszystkich pracowni przez Urząd Kultury Fizycznej i Turystyki jako placówek upowszechniających w społeczeństwie wiedzę o regionie oraz stanowiących zaplecze do kształcenia społecznej kadry dla turystyki. W ślad za tym ZG PTTK otrzymywał bowiem z Urzędu znaczne środki na ich prowadzenie, w tym etaty, doposażenie w sprzęt niezbędny do szkolenia i księgozbiór.

Rok 1986 okazał się być przełomowym dla WRPK. Nastąpiła zmiana kierownika. Po 12 latach pracy dotychczasowy kierownik, kol. Krzysztof Marcinkowski, przeszedł na etat do ZW PTTK (15.10.1986 r.). Na powstały wakat został przyjęty – decyzją Zarządu OA – kol. Kaj Romeyko-Hurko (od 01.01.1987 r.). Pracownia kontynuowała swoją dotychczasową działalność gromadząc zbiory o szeroko pojętej tematyce krajoznawczej (książki, czasopisma, przezrocza, filmy, taśmy magnetofonowe, druki ulotne, wycinki z prasy), prowadząc inwentaryzację krajoznawczą oraz działalność informacyjno-szkoleniową (poradnictwo, odczyty, szkolenia, wystawy). Jednocześnie dzięki zainteresowaniom nowego kierownika działalność Pracowni zwróciła się bardziej ku problemom ochrony środowiska. Nawiązano kontakty z organizacjami ekologicznymi w kraju i zagranicą.

Pod koniec lat osiemdziesiątych zakończono inwentaryzację krajoznawczą gminy Skawina oraz kontynuowano na zlecenie ZG PTTK inwentaryzację 14 kolejnych gmin. W pracowni sporządzano i gromadzono raporty ekologiczne (zarówno w języku polskim, jak i obcojęzyczne). Nowością w działalności WRPK i Oddziału były aukcje książek górskich, cieszące się dużą popularnością w środowisku turystycznym Krakowa. W ramach przygotowań do IV Kongresu Krajoznawstwa zorganizowano Ogólnopolski Zlot Zasłużonych Instruktorów Krajoznawstwa, dwa sejmiki krajoznawcze, dwa obozy i dwa plenery fotografii krajoznawczej. Zbiory pracowni były bazą do powstania kilkudziesięciu prac magisterskich i specjalistycznych. Były to też lata najwyższej aktywności Pracowni jeżeli chodzi o działalność popularyzacyjną. W latach 1988-89 zorganizowano 21 wystaw, a kierownik RPK wygłosił w szeregu placówek 83 prelekcje oraz odczyty z tematyki zarówno krajoznawczej jak i ochrony środowiska. Na uwagę zasługuje też powstający w tym czasie unikalny zbiór plakatów o tematyce krajoznawczej oraz ekologicznej.

Czas przemian

Przemiany roku 1989 okazały się trudne i wymagające także dla PTTK. W krótkim czasie okazało się, że struktury budowane przez lata nie wytrzymują nowej rzeczywistości i wymagają natychmiastowej reorganizacji.

Zmiany te dość dotkliwie odbiły się na OA oraz Pracowni. Przede wszystkim Oddział został zmuszony na skutek zarządzenia ZG PTTK, pod groźbą rozwiązania, do uzyskania osobowości prawnej. Na skutek uwolnienia czynszów i ich podnoszenia przez Miasto Kraków, Oddział Akademicki wraz z Pracownią był zmuszony przenieść się do nowego lokalu przy ul. Radziwiłłowskiej 21/4, gdzie ma siedzibę do dnia dzisiejszego. Zbiory były przenoszone społecznie „niejednokrotnie na własnych plecach przez członków OA”.

Od 01.11.1990 r. Pracownia miała do dyspozycji półtorej etatu. Oprócz kierownika – kol. Kaja Romeyko-Hurko – na pół etatu specjalisty zatrudniony został kol. Waldemar Gońka. W związku z likwidacją (od 03.01.1991 r.) zarządów wojewódzkich PTTK, rozgorzały spory o dalsze podporządkowanie RPK, z których – dzięki energicznej i bezkompromisowej postawie Zarządu OA oraz kierownika Pracowni – Oddział wyszedł zwycięsko, jako jedyny bezpośredni zwierzchnik RPK. Pomimo trudności przemian ustrojowych i związaną z nimi ogólną zapaścią finansową, przeprowadzono inwentaryzację krajoznawczą gminy Gdów i Sułkowice, zorganizowano ponad 40 prelekcji oraz 3 wystawy. Pracownia sprawowała też nadzór nad działalnością wydawniczą Oddziału, która jednak na skutek wysokich cen druku i papieru w omawianym okresie została mocno ograniczona. Warte zaznaczenia jest jednak, iż pomimo kryzysu Pracownia wzbogaciła się w tym czasie m.in. o kserokopiarkę.

W drugiej połowie 1991 r. ZG PTTK przestał w jakikolwiek sposób finansować RPK, która stanęła przed poważną groźbą likwidacji. Ratunek przyszedł z zewnątrz. Wydział Ochrony Środowiska Urzędu Wojewódzkiego wystąpił z propozycją finansowania Pracowni pod warunkiem powołania przy Oddziale Akademickim Ośrodka Edukacji Ekologicznej. Powołanie tandemu RPK-OEE nastąpiło 01.01.1992 r. Kierownikiem nowej jednostki pozostał kol. Kaj Romeyko-Hurko.

Od sierpnia 1992 r. na etat specjalisty d/s edukacji ekologicznej zatrudniono kol. Dorotę Soidę. Na wspomnienie zasługuje fakt, iż Pracowni udało się pozyskać również dotację z Fundacji Marshalla, dzięki czemu zdołano miedzy innymi zakupić pierwszy komputer oraz drukarkę. Specyfika finansowania Pracowni spowodowała dysproporcję między jej zaangażowaniem w edukację ekologiczną, a działalnością krajoznawczą, kosztem, niestety, tej drugiej (umowa z UW wykluczała m.in. dalsze prowadzenie inwentaryzacji krajoznawczej). Jako przykłady ówczesnej (1990-1992) działalności Pracowni można między innymi wymienić, oprócz zasadniczej działalności biblioteki (wypożyczalnia, czytelnia, inwentaryzacja zbiorów):

• prowadzenie „szkoły ekologicznej” w Krzeszowicach i Pieninach,
• opracowanie programu wycieczki „Śladami zniszczeń zabytków i przyrody w Krakowie”,
• przygotowanie pomocy dydaktycznych do prowadzenia zajęć na wyjazdach tzw. „zielonych szkół”,
• prowadzenie pilotażowego szkolenia typu „zielona szkoła”,
• uruchomienie na Uniwersytecie Jagiellońskim semestralnego kursu pt. „Edukacja środowiskowa w Polsce i na Świecie”,
• przygotowanie założeń polsko-duńskiego projektu monitoringu kwaśnych deszczy dla szkół podstawowych (wspólnie z Wydziałem Ochrony Środowiska UW),
• opracowanie tłumaczenia i skrótu katalogu 120 filmów ekologicznych rozprowadzanych przez TVE w Amsterdamie (wspólnie z Federacją Zielonych),
• wydanie pierwszego numeru Biuletynu Informacyjnego OEE.

Nowością w pracach popularyzatorskich RPK-OEE było nagranie ponad 200 godzin filmów wideo o tematyce ekologicznej, jak również przygotowanie około dwudziestu audycji „Magazynu Ekologicznego Radia Kraków”.

Z działalności krajoznawczej można wspomnieć o ukończeniu, pomimo opisywanych wcześniej trudności inwentaryzacji krajoznawczej gminy Krzeszowice, jednak bez dokumentacji fotograficznej. Z inicjatywy Pracowni zorganizowano również dwie wycieczki szkoleniowe w okolice Krakowa dla nauczycieli z okazji Krakowskich Dni Turystyki 1992.

W opisywanym okresie RPK-OEE zajmowała aż dwa pomieszczenia o łącznej wielkości ok. 40 m² i była zdecydowanie jedną z najprężniej działających jednostek Oddziału, który przeżywał poważny kryzys w nowych warunkach gospodarki rynkowej.

Kryzys i próby jego przełamania

Dobra passa Pracowni nie trwała jednak długo. Z dniem 31.12.1993 r. wszyscy pracownicy zatrudnieni w RPK-OEE zostali zwolnieni w związku z zaprzestaniem finansowania OEE przez WOŚ UW w Krakowie. Przyczyny tego zdarzenia najlepiej chyba opisać słowami ówczesnej Komisji Rewizyjnej, wg której nastąpiła „rozbieżność poglądów na kierunki działania Pracowni pomiędzy Zarządem Oddziału z jednej strony a pracownikami RPK i instytucji finansujących z drugiej”. Dotychczasowi pracownicy RPK-OEE założyli nowy (nie istniejący już) Regionalny Ośrodek Edukacji Ekologicznej przy ul. Lubicz w Krakowie.

Od 1994 r. przestał więc istnieć tandem RPK-OEE, a sama RPK pozostała bez etatowego kierownika, popadając w stagnację. Wypożyczanie książek prowadzone było sporadycznie, tylko w momencie obecności w biurze OA członków Zarządu. Nowe zbiory, jeżeli w ogóle napływały, nie były właściwie katalogowane. Walkę o utrzymanie Pracowni toczył wtedy, praktycznie jednoosobowo, ówczesny prezes OA PTTK i w tym okresie faktyczny opiekun Pracowni, kol. Piotr Dąbrowski. Dzięki jego staraniom przy Pracowni powstał Ośrodek Edukacji i Turystyki Ekologicznej (OEiTE), na którego prowadzenie udało się pozyskać grant w wys. 1646 USD z Regionalnego Centrum Ekologicznego. Od 01.12.1994 r. OEiTE rozpoczął działanie zatrudniając na prace zlecone jedną osobę. Nieformalną opiekę merytoryczną nad Ośrodkiem, przemianowanym w międzyczasie na Turystyczny Ośrodek Informacji o Terenach Chronionych TOIoTCh, sprawowali, praktycznie od momentu jego powstania, dr Barbara Radwanek-Bąk, pracownik O/Karpackiego Państwowego Instytutu Geologicznego w Krakowie, dr Maria Lankosz-Mróz, pracownik Ogrodu Botanicznego UJ i dr Piotr Dąbrowski, pracownik Instytutu Turystyki AWF. Zapleczem materialnym Ośrodka był lokal, wyposażenie i zbiory RPK. TOIoTCh istnieje w ramach RPK do dnia dzisiejszego, a jego głównymi celami są:

• gromadzenie i udostępnianie informacji (naukowej, popularnonaukowej i turystycznej) o terenach chronionych w kraju i na świecie;
• propagowanie turystyki przyrodniczej;
• propagowanie polskiego dorobku w dziedzinie ochrony przyrody i zasług PTTK na tym polu;
• współpraca z krajowymi i zagranicznymi instytucjami o podobnym profilu działania,
• ułatwienie przepływu informacji pomiędzy organizacjami społecznymi zainteresowanym ochroną przyrody.

Od 1994 r. do dnia dzisiejszego praca RPK jak i TOIoTCh opiera się na pracy społecznej. Oprócz wyżej wymienionego grantu, jedynym źródłem utrzymania Pracowni i TOIoTCh były coroczne niewielkie dotacje ZG PTTK, pokrywające jednakże tylko bieżące prenumeraty czasopism i w ograniczonym stopniu uzupełnianie księgozbioru. Znacząca większość woluminów zasilających od 1994 r. zbiory RPK pochodziła z darów, zarówno osób prywatnych, jak i instytucji. Na ogólną kondycję Pracowni wpłynął również fakt, iż w 1998 r. na skutek remontu całego lokalu, jej zasoby zostały skompresowane i przeniesione do jednego pokoju (nota bene jedynego wówczas nie wyremontowanego), w którym znajdują się po dzień dzisiejszy. Księgozbiorem w owym czasie opiekowali się, oprócz prezesa OA Piotra Dąbrowskiego, dorywczo kol. Zofia Musielewicz, kol. Mirosława Walczyk i kol. Paweł Klimek.

Od 1999 r. Paweł Klimek rozpoczął żmudne komputerowe katalogowanie zbiorów w programie rodzimej konstrukcji, który otrzymano nieodpłatnie, dzięki uprzejmości prof. Bogdana Olszowskiego z Politechniki Krakowskiej. Na komputerowy katalog zbiorów ZG PTTK przyznał 3 000 zł. Kolejnym przejawem „życia” Pracowni było wznowienie działalności TRW GOT przez kol. Sebastiana Wypycha w 2001 r. Jednak aż do roku 2004 Pracownia wg słów Prezesa OA PTTK „praktycznie nie działała na zewnątrz, a jedynie z najwyższym trudem chroniła własne zbiory”.

Jak feniks z popiołów

Od 2003 r. do prac w RPK włączyły się kol. Katarzyna Dyrda, kol. Jadwiga Zawilińska i kol. Małgorzata Fedas. Kol. Paweł Klimek stopniowo przekazywał owoce swojej dotychczasowej mrówczej pracy, a katalogowanie i porządkowanie zbiorów było kontynuowane. Z inicjatywy kol. Małgorzaty Fedas rozpoczęto stopniowe przystosowywanie lokalu RPK do normalnego użytkowania zarówno przez Zarząd Oddziału, jak i innych chętnych chcących skorzystać ze zbiorów Pracowni.

Od 2004 r. wprowadzono regularne społeczne dyżury w Pracowni. Dyżury te pełnili/pełnią w okresie 2004-2009 członkowie SKPG: Jadwiga Zawilińska, Katarzyna Dyrda, Małgorzata Fedas, Jarosław Wójcik, Anna Dobranowska-Filipczuk, Magdalena Rawłów i Paweł Miśkowiec.

Opiekunem/Kierownikiem Pracowni została kol. Małgorzata Fedas, sprawująca tę funkcję do dnia dzisiejszego. W 2006 r. uzyskano dotację z ZG PTTK na zakup nowego komputera. Katalogowanie zaczęto prowadzić w bardziej przyjaznym oprogramowaniu OPEN OFFICE. W 2007 r., z okazji 50-lecia Oddziału Akademickiego, na bazie zbiorów RPK i osób prywatnych zorganizowano wystawę prezentującą dorobek wydawniczy Oddziału Akademickiego w latach 1957-2007. Wystawa została zaprezentowana w budynku Centralnego Ośrodka Turystyki Górskiej w Krakowie.

Niemałym trudem i pracą społeczną kilkunastu członków i sympatyków OA w jesieni 2008 r. dokonano generalnego odświeżenia pomieszczenia Pracowni, dzięki czemu zaczęła funkcjonować czytelnia czasopism wraz z kącikiem herbacianym. W 2007 i 2008 r. pracownia wzbogaciła się o komplet krzeseł, drukarkę, skaner, rzutnik multimedialny i drugi komputer (użyczony przez kol. Małgorzatę Fedas). Posiadany sprzęt pozwala na prowadzenie profesjonalnych prezentacji oraz szkoleń. Dzięki zainstalowaniu routera w Pracowni istnieje również możliwość bezpłatnego korzystania z bezprzewodowego dostępu do Internetu (dla członków Oddziału i osób korzystających ze zbiorów bibliotecznych). Na ukończeniu jest proces katalogowania zbiorów. W 2009 r., dzięki scentralizowanej akcji przeprowadzonej przez Komisje Krajoznawczą ZG PTTK i Centralna Bibliotekę PTTK, przeniesiono dotychczas skatalogowane pozycje (ok. 3 tys. rekordów) do profesjonalnego programu bibliotecznego (Progman); w tym programie prowadzone są dalsze prace. Początkiem 2010 r. katalogi wszystkich RPK w kraju, w tym krakowski, udostępnione zostaną w Internecie; planowane jest też włączenie katalogów RPK do sieci bibliotek. Zmiany te niebywale zwiększą dostępność zbiorów Pracowni i ułatwią ich porządkowanie oraz udostępnianie. Pracownia może również pochwalić się nowym logo, zaprojektowanym przez kol. Natalię Figiel.

W 2008 r. Pracownia po raz pierwszy od szeregu lat wykazała się „działalnością zewnętrzną” przeprowadzając kurs inwentaryzacji krajoznawczej w gminie Lanckorona. Również na bazie materiałów przywiezionych do Pracowni przez kol. Małgorzatę Fedas i Pawła Miśkowca z projektu międzynarodowego w Gruzji, Oddział Akademicki czynnie włączył się w obchody dnia PTTK oraz Festiwal 1001 Działań na Rzecz Dialogu (dwie prezentacje multimedialne). Oddział, w tym Pracownia, był też zaangażowany w organizacje Centralnego Zlotu Krajoznawców, który miał miejsce w Krakowie i Małopolsce w 2009 r.

Odnowiony lokal Pracowni służy w chwili obecnej jako miejsce spotkań Zarządu oraz działających przy Oddziale Rad i Komisji, miejsce pracy księgowej OA, a dzięki społecznym dyżurom również jako czytelnia, wypożyczalnia zbiorów, weryfikat GOT i odznaki „Turysta-Przyrodnik”, a także punkt płacenia składek PTTK.

Jesienią 2009 r. utworzona została przy Oddziale Komisja Krajoznawcza, w związku z czym planowane jest utworzenie Weryfikatu Regionalnej Odznaki Krajoznawczej i szersza popularyzacja krajoznawstwa w środowiskach akademickich Krakowa

Zakres działań Pracowni obejmuje:

• gromadzenie i udostępnianie zbiorów bibliotecznych o tematyce turystyczno-krajoznawczej i przyrodniczej, tj. książek, map, przewodników, informatorów, roczników czasopism turystycznych krajowych i zagranicznych, a także przeźroczy i płyt CD/DVD o szeroko pojętej tematyce krajoznawczej (obejmującej kraje Europy, jak i pozaeuropejskie) oraz kolekcji taśm magnetofonowych i taśm video;
• organizację szkoleń podstawowych oraz szkoleniową współpracę z komisjami i klubami turystycznymi;
• organizację wystaw i prelekcji;
• prowadzenie Terenowego Referatu Weryfikacyjnego Górskiej Odznaki Turystycznej (GOT), weryfikatu odznaki „Turysta-Przyrodnik” i – w najbliższej przyszłości – Weryfikatu Regionalnej Odznaki Krajoznawczej;
• sprawowanie opieki nad działalnością wydawniczą Oddziału;
• powrót do prowadzenia inwentaryzacji krajoznawczej województwa.

Obecne potrzeby i problemy Pracowni

W chwili obecnej Pracownia to odmalowane, czyste, zadbane pomieszczanie, gdzie znajduje dla siebie miejsce Zarząd OA, jak i każdy czytelnik chcący skorzystać z jej zbiorów. Pracownia jest oficjalnie udostępniona przynajmniej dwa-trzy dni w tygodniu na kilka godzin podczas dyżurów oraz dodatkowo co drugi tydzień na spotkaniach Zarządu. Osoby związane z Pracownią można jednak w niej spotkać znacznie częściej. Trwają bowiem cały czas prace inwentaryzacyjne i porządkowe. Pracownia „żyje”, choć nie da się ukryć, że na jej działalności kładzie się cieniem kilka problemów, a co za tym idzie, także kilka potrzeb:

• potrzeba pozyskania nowych źródeł finansowania, w tym na prace zlecone (projekty);
• potrzeba odseparowania księgozbioru od czytelni i miejsca spotkań (drugie pomieszczenie);
• dokończenie katalogowania i inwentaryzacji księgozbioru – potrzeba sfinansowania tych prac;
• umieszczenie katalogu w profesjonalnym programie bibliotecznym, włączenie się do sieci bibliotek;
• znalezienie nowej formuły dla inwentaryzacji krajoznawczej, dostosowanej do aktualnych potrzeb jej odbiorców i możliwości technicznych prezentowania zebranych materiałów;
• poszukiwanie kierunku dalszego rozwoju pracowni, ponowne sformułowanie grupy docelowej użytkowników oraz dostosowanie prac RPK do ich potrzeb i oczekiwań.

 

Niniejsze opracowanie powstało na bazie sprawozdań z działalności Zarządu Oddziału Akademickiego (wcześniej Międzyuczelnianego) PTTK z lat 1973-2009, dokumentacji Pracowni z lat 1974 – 1993 i 2007-2009, maszynopisów o historii Oddziału autorstwa kol. Zygmunta Kruczka i kol. Jerzego Wiąckowskiego oraz rozmów z działaczami Oddziału.

Składam serdeczne podziękowania Małgorzacie Fedas i Annie Dobranowskiej-Filipczuk
za pomoc i uwagi przy opracowaniu powyższego tekstu.

Kraków, styczeń 2010 r.

Regionalna Pracownia Krajoznawcza w Krakowie – stan obecny
(fot. Paweł Miśkowiec)

Załącznik nr 1.

Skany materiałów reklamowych i znaków firmowych RPK w Krakowie na przestrzeni jej 35-letniej działalności

Rys. 1. Okładka Katalogu książek przygotowanego na 4 Ogólnopolską Aukcję Książki Turystyczno-Krajoznawczej, maj 1987

Rys. 2. Ulotka reklamowa WRPK, koniec lat 80-tych

Rys. 3. Projekt logo WRPK z lat 80-tych

Rys. 4. Ulotka reklamowa RPK, początek lat 90-tych

Rys. 5. Projekt logo Ośrodka Edukacji Ekologicznej PTTK, początek lat 90-tych. Proj. Kaj Romeyko-Hurko

Rys. 6. Plakat reklamujący kurs na strażnika SOP z 1992 r.

Rys. 7. Projekt logo Ośrodka Edukacji Ekologicznej, początek lat 90-tych. Proj. Kaj Romeyko-Hurko

Rys. 8. Aktualne logo RPK w Krakowie (połączone z logo Oddziału). Proj. Natalia Figiel

Załącznik nr 2.

Wydawnictwa Oddziału Akademickiego (wcześniej Międzyuczelnianego) PTTK w Krakowie, powstałe m.in. na bazie materiałów RPK:

1. Dorota Soida, Bądź Mistrzem-Przyjacielem, czyli edukacja ekologiczna na wesoło. Ośrodek Edukacji Ekologicznej RPK OA PTTK w Krakowie, Kraków 1993
2. Wojciech Radecki, Zarys dziejów prawnej ochrony przyrody i środowiska w Polsce. Oddział Akademicki PTTK w Krakowie – Regionalna Pracownia Krajoznawcza, Kraków 1990
3. Krzysztof Garduła, Leszek Ogórek, Śladami I Wojny Światowej między Rabą a Dunajcem. Oddział Akademicki PTTK – Studenckie Kolo Przewodników Górskich w Krakowie, Kraków 1988
4. Urszula Janicka-Krzywda, Zabytkowe kościoły Orawy, Spisza, Podhala, Gorców i Pienin. OA PTTK – SKPG Kraków, Kraków 1987
5. Urszula Janicka-Krzywda, Atrybut – Patron – Symbol, czyli co o świętych i błogosławionych powinien wiedzieć przewodnik. OA PTTK – SKPG w Krakowie, Wyd. II, Kraków 1987
6. Wojciech Radecki, Ochrona prawna obszarów przyrodniczo cennych. Oddział Akademicki PTTK, Kraków 1987
7. Urszula Janicka-Krzywda, Rok Karpacki. Obrzędy doroczne na Podkarpaciu Polskim. OA PTTK – SKPG Kraków, Kraków 1986
8. Elżbieta Świerczyńska, Tatry w literaturze i sztuce. OA PTTK, Kraków 1986
9. Watra 7. OA PTTK – SKPG w Krakowie, Kraków 1986
10. Piotr Dąbrowski, Ochrona przyrody w Pienińskim Pasie Skałkowym. Oddział Akademicki PTTK, Kraków 1984
11. Piotr Dąbrowski, Park Narodowy w Gorcach. OA PTTK, Wyd. III, Kraków 1984
12. Rezerwaty przyrody Wyżyny Krakowskiej i inne materiały szkoleniowe. OA PTTK, Kraków 1984
13. Watra 6. OA PTTK – SKPG w Krakowie, Kraków 1984
14. Edward Wojtusiak, Kultura ludowa w dolinie Górnej Łososiny. OA PTTK – SKPG wKrakowie, Kraków 1984
15. Urszula Janicka-Krzywda, Góry 511. OA PTTK – SKPG w Krakowie, Kraków 1983
16. Urszula Janicka-Krzywda, Madonny z Podkarpacia. OA PTTK – SKPG w Krakowie, Kraków 1983
17. Piotr Dąbrowski, Oddział Akademicki PTTK. OA PTTK, Kraków 1983
18. Piotr Dąbrowski, Park Narodowy w Gorcach. OA PTTK – SGR SOP w Krakowie, Wyd. II, Kraków 1983
19. Watra 5. OA PTTK – SKPG w Krakowie, Kraków 1983
20. Krzysztof Ciesielski, Metodyka działania Strażnika Ochrony Przyrody. OA PTTK, Kraków 1982
21. Urszula Janicka-Krzywda, Atrybut – Patron – Symbol, czyli co o świętych i błogosławionych powinien wiedzieć przewodnik. OA PTTK – SKPG w Krakowie, Kraków 1982
22. Watra 4. OA PTTK – SKPG w Krakowie, Kraków 1982
23. Piotr Dąbrowski, Z zagadnień ochrony przyrody Pienińskiego Pasa Skałkowego. OA PTTK – ZK SZSP, Kraków – 1981
24. Watra 3. OA PTTK – SKPG w Krakowie, Kraków 1980
25. Zainteresowania krajoznawcze młodzieży akademickiej. Materiały do dyskusji przed Kongresem Krajoznawczym. OA PTTK – AWF w Krakowie, Kraków 1980
26. Z historii SKPG z Krakowa. OA PTTK – SKPG w Krakowie, Kraków 1980
27. Piosenki Kociołka. OA PTTK – SKPG w Krakowie, Kraków 1979
28. Prokletije. OA PTTK – SKPG w Krakowie, Kraków 1979
29. Watra-79. OA PTTK – SKPG w Krakowie, Kraków 1979
30. Grażyna Królikiewicz, Kostka Napierski. OA PTTK – SKPG w Krakowie, Kraków 1978
31. Watra. OA PTTK – SKPG w Krakowie, Kraków 1978
32. Andrzej Zięba, Informator o Alpach Julijskich z przewodnikiem po szlakach turystycznych rejonu doliny Vrata. OA PTTK – SKPG
    w Krakowie, Kraków 1978
33. Janusz Trzebiatowski, Oznaki OA PTTK w Krakowie. OA PTTK, Kraków 1977
34. Turystyczny savoir-vivre – zasady organizacji i realizacji imprez turystycznych. OA PTTK, Kraków 1976
35. Studenci w 100-leciu turystyki polskiej. Materiały z Ogólnopolskiej Sesji Naukowej, Kraków 8-10 marca 1974. OA PTTK, Kraków 1976
36. Wojciech Gawlik, Sztuka cerkiewna w polskich Beskidach. OM PTTK – SKPG w Krakowie, Kraków 1974
37. Grażyna Królikiewicz, Prolegomena do dziejów ewolucji turysty tatrzańskiego. OM PTTK – SKPG w Krakowie, Kraków 1973
38. Yeti, czyli człowiek gór. Informator SKPG, maj 72. OM PTTK – SKPG w Krakowie, Kraków 1972
39. Yeti, czyli człowiek gór. Informator, luty 1972. OM PTTK – SKPG w Krakowie, Kraków 1972
40. Yeti, czyli człowiek gór. Biuletyn informacyjny SKPG w Krakowie. Numer 1 – styczeń 1972. OM PTTK – SKPG w Krakowie, Kraków 1972
41. Grażyna Królikiewicz, Zygmunt Kruczek /oprac./, Legendy pienińskie. OM PTTK – SKPG w Krakowie, Kraków – 1971
42. Ludmiła i Jerzy Kowalczykowie, Beskidy w literaturze pięknej. Oddział Międzyuczelniany w Krakowie -SKPG Kraków, Kraków 1969
43. Krzysztof Marcinkowski, Muzyka ludowa Podhala. OM PTTK – SKPG w Krakowie, Kraków 1969
44. Szkolenie przewodnickie w krakowskim środowisku studenckim. OM PTTK, Kraków 1969
45. Zięba Jerzy, Kurs organizatorów turystyki studenckiej w Krakowie. OA PTTK – SKPG w Krakowie, Kraków 1969

Załącznik nr 3.

Stan księgozbioru biblioteki zgromadzonego na przestrzeni 35 lat działalności RPK
(zestawienie obejmuje jedynie zinwentaryzowaną część zbiorów)